Intellectual property rights (IPR) - (Guj. Med.) Unit-1

 

પ્રશ્ન ૧. બૌદ્ધિક સંપત્તિનો (સંપદા) કાયદાનો ઉદ્ભવ

20મી સદીના મધ્ય સુધી, કૉપિરાઇટ, પેટન્ટ, ટ્રેડમાર્ક અને ટ્રેડ સિક્રેટ કાયદાઓ સામાન્ય રીતે સમાન પરંતુ અલગ ગણાતા હતા. મોટાભાગના દેશોમાં તેઓ અલગ-અલગ કાયદાઓ તથા જુદી-જુદી સંસ્થાઓ દ્વારા સંચાલિત થતા અને દેશોની સામાન્ય માન્યતા એ હતી કે દરેક ક્ષેત્ર પોતાના અલગ સામાજિક અને આર્થિક હેતુઓ આગળ ધપાવે છે.

પરંતુ 20મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં આ ક્ષેત્રો વચ્ચેની રેખાઓ ઝાંખી થવા લાગી. ધીમે ધીમે તેઓને નજીકથી સંબંધિત ગણવામાં આવવા લાગ્યા, અને અંતે આ બધા કાયદાઓને મળીને “બૌદ્ધિક-સંપદા કાયદો” તરીકે ઓળખવામાં આવવા લાગ્યો.

વિસ્તૃત વિકાસને કારણે ધારણાઓ બદલાતી ગઈ અને વ્યવહારમાં ક્ષેત્રો વારંવાર ઓવરલેપ થવા લાગ્યા.

• ઉદાહરણ તરીકે, 1970ના દાયકામાં કૉપિરાઇટ કાયદાનો વ્યાપ વધારીને કમ્પ્યુટર સોફ્ટવેર સુધી લાવવામાં આવ્યો.
• પાછળથી 1980 અને 1990ના દાયકામાં ઘણી અદાલતો એ નિર્ણય આપ્યો કે પેટન્ટ કાયદા હેઠળ પણ સોફ્ટવેરને સુરક્ષા મળી શકે.

પરિણામે, સોફ્ટવેર વિકાસકર્તાઓ પોતાના પ્રોગ્રામની નકલ કે હરીફાઈ અટકાવવા માટે ક્યારેક કૉપિરાઇટ, ક્યારેક પેટન્ટ કે ક્યારેક બંને કાયદાઓનો સહારો લઈ શકતા થયા.

---

વિશ્વ વેપાર સંગઠન અને બૌદ્ધિક-સંપદા કાયદો

બૌદ્ધિક સંપદા અધિકારોના વેપાર-સંબંધિત પાસાઓ પર કરાર (TRIPS) એ આ ક્ષેત્રના વિસ્તરણમાં મોટો ફાળો આપ્યો છે. આ કરાર ઉરુગ્વે રાઉન્ડ (1986–94) ની GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) વાટાઘાટોનો ભાગ હતો. TRIPS કરાર અનુસાર, WTOના સભ્ય દેશોને પોતાના અધિકારક્ષેત્રમાં કૉપિરાઇટ, પેટન્ટ અને ટ્રેડમાર્કની લઘુત્તમ સુરક્ષા વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવી ફરજીયાત છે.
જો કોઈ દેશ આનું પાલન ન કરે, તો WTO દ્વારા તે દેશ સામે વેપાર પ્રતિબંધ લગાડી શકાય છે. વિકાસશીલ દેશો અને TRIPS ઘણા વિકાસશીલ દેશોના નેતાઓ દલીલ કરે છે કે TRIPS કરાર પશ્ચિમી સામ્રાજ્યવાદને કાયમી બનાવે છે.

• લોકપ્રિય ફિલ્મો, સંગીત, દવાઓ પરના પેટન્ટ અને બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓના ટ્રેડમાર્કનો મોટાભાગનો કબ્જો વિકસિત દેશોમાં છે.
• તેથી બૌદ્ધિક સંપદા કાયદાની કડકાઈથી ગ્રાહકો પર કિંમતોનો અયોગ્ય બોજો પડે છે.

પરિણામે, ઘણા વિકાસશીલ દેશો TRIPSને લાગુ કરવામાં ધીમા રહ્યા છે.
તેમ છતાં કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓનું માનવું છે કે લાંબા ગાળે TRIPS સ્થાનિક નવીનતાને ઉત્તેજન આપશે અને વિદેશી રોકાણ વધારશે. TRIPS હોવા છતાં, સોફ્ટવેર, સંગીત, ફિલ્મો અને ગેમ્સની ચોરી (Piracy) હજી પણ ઊંચી છે, કારણ કે ઘણા દેશો સમયસર પોતાના કાયદા સુધારી શક્યા નથી. કેટલાક એશિયન દેશોએ નવા કાયદા બનાવ્યા છે પણ તેમનો અસરકારક અમલ કર્યો નથી.

---

સ્ટાર્ટઅપ્સ અને બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકારો (IPR)

આજના યુગમાં ઔદ્યોગિક સ્પર્ધાત્મકતા વધારવા માટે IPR કોઈપણ વ્યવસાય માટે વ્યૂહાત્મક સાધન બની ગયું છે. સ્ટાર્ટઅપ્સ પાસે મર્યાદિત સંસાધનો અને માનવશક્તિ હોય છે, તેથી તેઓ માટે સતત નવીનતા અને વિકાસ અત્યંત આવશ્યક છે.

ભારત સરકારે સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી પ્રોટેક્શન (SIPP) યોજના શરૂ કરી છે, જેના અંતર્ગત સ્ટાર્ટઅપ્સને પોતાના પેટન્ટ, ટ્રેડમાર્ક અને ડિઝાઇનને ભારતમાં તેમજ વિદેશમાં સુરક્ષા આપવામાં સહાય મળે છે.

---

બૌદ્ધિક સંપત્તિનો અર્થ

• “બૌદ્ધિક સંપત્તિ” એ માનવીની બુદ્ધિથી સર્જાયેલું જ્ઞાન, શોધ, કૃતિ, કલા, ડિઝાઇન વગેરે પરનો કાનૂની હક છે.
• જેમ જમીન કે મકાન પર માલિકીનો અધિકાર હોય છે, તેમ સર્જન પર માલિકીનો હક “બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકાર” કહેવાય છે.

 

પ્રશ્ન ૨. બૌદ્ધિક સંપત્તિના પ્રકાર:

1. કૉપિરાઇટ (Copyright):
• સાહિત્ય, સંગીત, ફિલ્મો, ચિત્રો, સોફ્ટવેર વગેરે પરનો હક.
2. પેટન્ટ (Patent):
• નવો શોધ અથવા આવિષ્કાર પરનો હક.
3. ટ્રેડમાર્ક (Trade Mark):
• કંપની કે ઉત્પાદનની ઓળખ તરીકે નામ, લોગો, સ્લોગન.
4. ટ્રેડ સિક્રેટ (Trade Secret):
• કોઈ કંપનીની ગુપ્ત માહિતી જેમ કે ફોર્મ્યુલા (ઉદાહરણ: Coca-Cola નું ફોર્મ્યુલા).
5. ડિઝાઇન (Design):
• આકૃતિ, આકાર, દેખાવ અથવા સજાવટની સુરક્ષા.
6. લેઆઉટ ડિઝાઇન (Layout Design):
• ઈલેક્ટ્રોનિક ચિપ્સ, સર્કિટ્સ વગેરેની રચના.
7. ભૌગોલિક સૂચક (Geographical Indication - GI):
• કોઈ વિસ્તારમાં બનેલી ખાસ ઓળખ ધરાવતી વસ્તુ (જેમ કે કચ્છની કઢાઈ, દારજિલિંગ ચા).
8. છોડની જાતિઓ અને પરંપરાગત જ્ઞાન:
• ખેડૂત કે સમાજની પરંપરાગત શોધ અને જાતિઓ પરનો હક.

 

પ્રશ્ન ૩ કૉપિરાઇટ એટલે શું? વિસ્તૃત સમજાવો (ઉદાહરણ સહીત)

________________________________________

1. કૉપિરાઇટનો અર્થ

“કૉપિરાઇટ” એટલે કોઈપણ મૌલિક સાહિત્ય, કલા, સંગીત, નાટક, સોફ્ટવેર, ફિલ્મ જેવી રચના પર સર્જકને મળતો કાનૂની અધિકાર.

તેનો અર્થ છે – નકલ કરવાનો હક (Right to Copy).

સર્જકની મંજૂરી વગર તેની કૃતિની નકલ કરવી, પ્રકાશિત કરવી, વેચવી, પ્રસારિત કરવી, અનુવાદ કરવો વગેરે ગેરકાનૂની છે.

સરળ શબ્દોમાં: કૉપિરાઇટ = સર્જકનો માલિકી હક.

________________________________________

2. કૉપિરાઇટ હેઠળ આવતી કૃતિઓ (Sec. 14, Copyright Act 1957)

1)     સાહિત્યિક કૃતિઓ (Literary Works) → નવલકથા, કવિતા, નિબંધ, પત્રકારિતા.

ઉદાહરણ: “સરસ્વતીચંદ્ર” નવલકથા પર કૉપિરાઇટ હતો.

2)     સંગીતમય કૃતિઓ (Musical Works) → ગીતો, સૂરો.

ઉદાહરણ: અરિજીત સિંહનું ગીત તેની પરવાનગી વગર CDમાં વેચી શકાય નહીં.

3)     નાટ્યકૃતિઓ (Dramatic Works) → નાટક, સ્ક્રિપ્ટ.

ઉદાહરણ: “કાન્જી vs ગોડ” નાટકની સ્ક્રિપ્ટ નકલ કરવી ગેરકાયદે છે.

4)     કલાત્મક કૃતિઓ (Artistic Works) → ચિત્ર, ફોટોગ્રાફી, શિલ્પ.

ઉદાહરણ: એમ.એફ. હુસેનનું ચિત્ર પોતાની રચના કહી વેચવું કૉપિરાઇટનો ભંગ છે.

5)     સિનેમેટોગ્રાફ ફિલ્મ્સ (Films) → ફિલ્મો, ડોક્યુમેન્ટરી.

ઉદાહરણ: “શોલે” ફિલ્મની પાયરેટેડ CD રસ્તા પર વેચવી ગેરકાયદે છે.

6)     ધ્વનિમુદ્રણ (Sound Recordings) → ગીતોના રેકોર્ડ.

ઉદાહરણ: રેડિયો મિર્ચి પર વાગતા ગીતોને રેકોર્ડ કરીને વેચવું કૉપિરાઇટ ઉલ્લંઘન છે.

7)     કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામ / સોફ્ટવેર → એપ્લિકેશન, ગેમ્સ.

ઉદાહરણ: Microsoft Office અથવા PUBG ગેમ crack કરીને મફત વહેંચવી ગેરકાનૂની છે.

________________________________________

3. કૉપિરાઇટથી મળતા મુખ્ય હકો (Sec. 14, Copyright Act, 1957)

a.      નકલ કરવાનો હક (Right of Reproduction)

સર્જક પોતાની કૃતિની નકલ કરવાનું અધિકાર રાખે છે. બીજાને નકલ કરવાની મંજૂરી આપવી કે નહિ – એ ફક્ત માલિક નક્કી કરે છે.

🔹 ઉદાહરણ:ચેતન ભગત પોતાના novel “Five Point Someone” ની નકલ છાપી શકે છે. બીજો પ્રકાશક એની પરવાનગી વિના પુસ્તક છાપે તો તે કૉપિરાઇટ ભંગ છે.

 

b.      પ્રકાશિત કરવાનો હક (Right of Publication & Distribution)

સર્જક પોતાની કૃતિને બજારમાં પ્રકાશિત, વેચાણ અથવા વિતરણ કરવાનો હક ધરાવે છે.

🔹 ઉદાહરણ: ફિલ્મ “શોલે” પ્રથમ વખત સિનેમા ઘરમાં રિલીઝ કરવાનો નિર્ણય માત્ર નિર્માતાનો હતો. બીજો કોઈ તેની DVD બહાર પાડે તો તે ગેરકાયદે છે.

 

c.      જાહેર પ્રદર્શનનો હક (Right of Public Performance)

કોઈ કૃતિ જાહેરમાં રજૂ કરવા માટે સર્જકની મંજૂરી લેવી જરૂરી છે.

🔹 ઉદાહરણ:શાળામાં ગીત “વંદે માતરમ” ગવડાવવું હોય તો એ ગીતના સંગીતકાર/ગાયક પાસે પરવાનગી લેવી પડે છે.

નાટક “કાન્જી vs ગોડ” જાહેર પ્રદર્શન કરવા માટે લેખકની પરવાનગી લેવી પડે.

 

d.      અનુવાદ કરવાનો હક (Right of Translation)

કૃતિને બીજી ભાષામાં અનુવાદ કરવાની મંજૂરી ફક્ત સર્જક આપી શકે.

🔹 ઉદાહરણ: મુનશી પ્રેમચંદની હિન્દી નવલકથાનું ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરવાની મંજૂરી પ્રકાશક પાસે લેવી જરૂરી છે.

 

e.      રૂપાંતર કરવાનો હક (Right of Adaptation)

કૃતિને બીજા સ્વરૂપમાં રજૂ કરવાની મંજૂરી ફક્ત માલિક પાસે હોય છે.

🔹 ઉદાહરણ:ચેતન ભગતના novel “3 Mistakes of My Life” પરથી બનેલી ફિલ્મ Kai Po Che! – એની મંજૂરી લેખક પાસેથી લેવામાં આવી હતી.

 

નવલકથા પરથી બનેલું ટીવી સીરિયલ કે ફિલ્મ પણ કૉપિરાઇટ હેઠળ આવે છે.

 

f.       સિનેમેટોગ્રાફિક રૂપાંતર (Cinematographic Conversion)

લેખકની રચના પરથી ફિલ્મ, વિડિઓ કે ડોક્યુમેન્ટરી બનાવવાનો હક.

🔹 ઉદાહરણ:“સરસ્વતીચંદ્ર” નવલકથાને ફિલ્મમાં રૂપાંતરિત કરવા લેખકની પરવાનગી લેવામાં આવી હતી.

 

g.      સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગનો હક (Right of Sound Recording)

ગીતો/સંગીતના રેકોર્ડ બનાવવાનો હક ફક્ત માલિક પાસે રહે છે.

🔹 ઉદાહરણ:અરિજીત સિંહના ગીતનું રેકોર્ડિંગ કરીને CD બનાવવી હોય તો મ્યુઝિક કંપની (જેમ કે T-Series) ની મંજૂરી લેવી પડે.

 

h.      વિક્રય અને ભાડે આપવાનો હક (Right of Commercial Rental)

સર્જક પોતાની કૃતિ વેચી શકે છે કે ભાડે આપી શકે છે.

🔹 ઉદાહરણ:સોફ્ટવેર કંપની Microsoft પોતાની Office Software ભાડે (Subscription basis) આપે છે.

ફિલ્મના Satellite Rights TV ચેનલને વેચવા – એનો હક નિર્માતાને હોય છે.

 

નિષ્કર્ષ:

કૉપિરાઇટ ધારકને મળતા હકોમાં મુખ્યત્વે –

નકલ કરવાનો હક, પ્રકાશન, વિતરણ, જાહેર પ્રદર્શન, અનુવાદ, રૂપાંતર, ફિલ્મ/રેકોર્ડિંગ, વેચાણ અને ભાડે આપવાનો હક આવે છે.

આ હકો દ્વારા સર્જકને પોતાની કૃતિ પર સંપૂર્ણ નિયંત્રણ રહે છે અને તેના પરવાનગી વગર બીજાને તેનો વ્યાપારી કે અન્ય ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર નથી.

4. કૉપિરાઇટ સુરક્ષા સમયગાળો:

વ્યક્તિગત સર્જક માટે: જીવનકાળ + 60 વર્ષ (Sec. 22).

ઉદાહરણ: જો એક લેખક 2000માં પુસ્તક લખે અને 2020માં અવસાન પામે → તે પુસ્તક પર કૉપિરાઇટ 2080 સુધી રહેશે.

કંપની / સંસ્થા માટે: પ્રકાશનની તારીખથી 60 વર્ષ.

ફોટોગ્રાફ, ફિલ્મ, રેકોર્ડિંગ: 50 વર્ષ (Sec. 25-27).

5. કૉપિરાઇટ નોંધણી અને લાભ:

કૉપિરાઇટ રજિસ્ટર માં લેખકનું નામ, કૃતિનું નામ, પ્રકાશકનું નામ વગેરે નોંધાય છે.

લાભ:કોર્ટમાં પુરાવા તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય છે.

અસલ કૃતિ સાબિત કરવાની જરૂર નથી.

જેનું નામ રજિસ્ટરમાં છે તે જ માલિક ગણાય છે.

            ઉદાહરણ: જો કોઈ નવલકથા પર કૉપિરાઇટ નોંધાયેલ છે, તો કોર્ટમાં માત્ર રજિસ્ટરની નકલ પૂરતી છે.

6. કૉપિરાઇટનો ભંગ (Infringement)

ઉદાહરણો:

પુસ્તક: ચેતન ભગતનું novel કોઈ બીજો પ્રકાશક પોતાની નામે છાપે.

ફિલ્મ: “શોલે” ફિલ્મને પાયરેટેડ DVDમાં વેચવી.

સંગીત: અરિજીત સિંહનું ગીત YouTube પર બિનપરવાનગી અપલોડ કરવું.

સોફ્ટવેર: Microsoft Office crack કરીને મફતમાં વહેંચવું.

 આ બધું કૉપિરાઇટનો ભંગ ગણાય છે.

________________________________________

7. કૉપિરાઇટ ઉલ્લંઘન માટેની સજા (Sec. 63)

ઓછામાં ઓછા 6 મહિના થી 3 વર્ષ સુધીની કેદ.

રૂ. 50,000 થી 3,00,000 સુધીનો દંડ.

ઉલ્લંઘન કરેલ સામગ્રી જપ્ત.

ઉદાહરણ: જો કોઈ 1000 પાયરેટેડ ફિલ્મ CD વેચતો પકડાય → તેને 3 વર્ષની કેદ તથા રૂ. 3 લાખ દંડ થઈ શકે છે.

________________________________________

8. કૉપિરાઇટના ફાયદા

સર્જકને આર્થિક લાભ મળે છે.

ગેરકાયદે નકલ અટકે છે.

સર્જકોને નવી રચનાઓ માટે પ્રોત્સાહન મળે છે.

સાંસ્કૃતિક અને વૈજ્ઞાનિક વિકાસને પ્રોત્સાહન મળે છે.

ઉદાહરણ: કોઈ લેખકની નવલકથા પરથી બનેલી ફિલ્મની રોયલ્ટી તેને મળે છે.

✅ નિષ્કર્ષ

કૉપિરાઇટ એટલે સર્જકને પોતાની કૃતિ પરનો કાનૂની હક.

તેના કારણે સર્જકને તેની કૃતિનો ઉપયોગ, પ્રસારણ, પ્રકાશન, વેચાણ અને અનુવાદ પર અબાધિત અધિકાર મળે છે.

જો કોઈ આ હકોનો ભંગ કરે તો તેને દંડ અને કેદની સજા થઈ શકે છે.

આ રીતે, કૉપિરાઇટ કાયદો સર્જકોના હિતનું રક્ષણ કરે છે અને Piracy અટકાવે છે.