Prof. Dr. Rajivkumar G. Sharma: Unit 3 Copyright and Patent (Guj. Med.)

યુનિટ – 2

પેટન્ટ અને કૉપિરાઇટ

ભાગ – A : પેટન્ટ અધિકારો

પ્ર. 1 : પેટન્ટ પદ્ધતિની ઉત્પત્તિ

પેટન્ટની કલ્પના નવી નથી; તે સદીઓથી વિકસતી આવી છે.
“Patent” શબ્દ લેટિન શબ્દ patere પરથી આવેલો છે, જેનો અર્થ છે – “ખુલ્લું પાડવું”, એટલે કે શોધક પોતાનો આવિષ્કાર જાહેર કરે છે અને તેના બદલામાં કાનૂની સુરક્ષા મેળવે છે.

પ્રારંભિક શરૂઆત

1474નો Venetian Patent Statute વિશ્વનો પ્રથમ સત્તાવાર પેટન્ટ કાયદો માનવામાં આવે છે. તેમાં શોધકને 10 વર્ષ માટે તેમના આવિષ્કારના વિશિષ્ટ અધિકારો આપવામાં આવ્યા હતા.
ઇંગ્લેન્ડમાં Statute of Monopolies (1624) એ પેટન્ટ કાયદાનો પાયો મૂક્યો.

ભારતમાં પેટન્ટ સિસ્ટમ

પ્રથમ કાયદો : Indian Patents and Designs Act, 1911
પછી : Patents Act, 1970 (પ્રારંભમાં ફક્ત પ્રોસેસ પેટન્ટ માન્ય).
WTO–TRIPS મુજબ સુધારા : 1999, 2002, 2005
2005થી Product Patents તમામ ક્ષેત્રોમાં માન્ય (ફાર્મા સહિત).

👉 ઉદાહરણ : 2005 પહેલાં ભારતમાં દવાઓ માટે ફક્ત પ્રોસેસ પેટન્ટ હતા. એટલે એક જ દવા જુદી રીતથી બનાવી શકાતી અને સસ્તી પડતી. પરંતુ હવે પ્રોડક્ટ પેટન્ટ છે એટલે દવા પોતે સુરક્ષિત છે.

પ્ર. 2 : પેટન્ટનો અર્થ

પેટન્ટ એ બૌદ્ધિક સંપત્તિનો એક પ્રકાર છે, જે શોધકને તેના આવિષ્કાર પર 20 વર્ષ સુધીનો વિશિષ્ટ અધિકાર આપે છે.

બીજાને બનાવવાનો, વેચવાનો, વાપરવાનો અધિકાર રોકી શકે.
બદલામાં શોધકને સંપૂર્ણ વિગતો જાહેર કરવી પડે.

👉 ઉદાહરણ : ડાયાબિટીસની નવી દવા શોધનાર કંપનીને પેટન્ટ મળે, તો બીજી કંપની એ દવા વેચી શકતી નથી.

પ્ર. 3 : પેટન્ટના પ્રકાર

યુટિલિટી/ઉપયોગીતા પેટન્ટ (Utility Patent)

યુટિલિટી પેટન્ટ એ સૌથી સામાન્ય પ્રકારનો પેટન્ટ છે, જે લોકો સૌથી વધુ મેળવવા માંગે છે. આ પ્રકારના પેટન્ટ હેઠળ નીચેના આવે છે:

Processes (પ્રક્રિયાઓ)
Compositions of matter (પદાર્થોની રચનાઓ)
Machines (યંત્રો)
Manufacturers (ઉત્પાદિત વસ્તુઓ) – જે નવી અને ઉપયોગી હોય

યુટિલિટી પેટન્ટ પહેલેથી અસ્તિત્વમાં રહેલી પ્રક્રિયા, પદાર્થોની રચના, યંત્રો અને ઉત્પાદિત વસ્તુઓમાં નવી અને ઉપયોગી સુધારાઓ માટે પણ મળે છે.

“Processes” એટલે કોઈ કાર્ય કરવાની પદ્ધતિ અથવા રીત, સામાન્ય રીતે ઉદ્યોગિક કે તકનીકી પ્રક્રિયા.
“Compositions of matter” એટલે રસાયણિક રચનાઓ, જેમાં ઘટકોના મિશ્રણ અથવા નવા રસાયણિક સંયોજનો સામેલ હોય.
“Machines” એટલે કોઈપણ પ્રકારના યંત્રો, જેમ કે કમ્પ્યુટર.
“Manufacturers” એટલે ઉત્પાદિત કે બનાવેલી વસ્તુઓ.

યુટિલિટી પેટન્ટની મહત્તમ અવધિ અરજી દાખલ કર્યાની તારીખથી 20 વર્ષ હોય છે.
તેને માન્ય રાખવા અને કાનૂની સુરક્ષા જાળવવા માટે રખરખાવ ફી (maintenance fees) ભરવી ફરજિયાત છે.

👉 નવા અને ઉપયોગી પ્રક્રિયા, યંત્રો કે પદાર્થોની રચનાઓ માટે યુટિલિટી પેટન્ટ મળે છે.
ઉદાહરણ: નવો એન્જિન ડિઝાઇન, ઔષધિ (દવા).

2. ડિઝાઇન પેટન્ટ (Design Patents)

આ પ્રકારના પેટન્ટ ઉત્પાદનની દેખાવ કે સૌંદર્યલક્ષી (ornamental / aesthetic) વિશેષતાઓ માટે મળે છે.
ઉદાહરણ:

Coca-Cola બોટલની ડિઝાઇન
Apple iPhoneનું દેખાવ

ડિઝાઇન પેટન્ટ ઉત્પાદન કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તે માટે નહિ, પરંતુ તે કેવું દેખાય છે તે માટે સુરક્ષા આપે છે.
“Design” નો અર્થ થાય છે કોઈ વસ્તુનું બાહ્ય આકાર, સ્ટાઇલ કે શણગાર (જેમ કે વક્રતા, રેખાઓ, સપાટી પરના નમૂના).
ડિઝાઇન અને ઉત્પાદન વચ્ચે સંબંધ હોવો જરૂરી છે – તેમને અલગ કરી શકાતાં નથી.
Coca-Cola ગ્લાસ બોટલનો અનોખો આકાર ડિઝાઇન પેટન્ટ દ્વારા સુરક્ષિત છે.
ડિઝાઇન પેટન્ટ ફંક્શન (ઉત્પાદન કેવી રીતે કામ કરે છે) માટે નહિ પરંતુ ફક્ત દેખાવ માટે જ સુરક્ષા આપે છે.
જો તમને સુરક્ષા જોઈએ કે કોઈ વસ્તુ કેવી રીતે કામ કરે છે, તો Utility Patent જરૂરી છે.
યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં ડિઝાઇન પેટન્ટની અવધિ 15 વર્ષ છે (મંજુરી મળ્યાના દિવસથી).

3. પ્લાન્ટ પેટન્ટ (Plant Patents)

નવી અને અનોખી છોડની જાતિ (જે કુદરતી રીતે ન બને પરંતુ માનવ દ્વારા બનાવાય) માટે મળે છે.

પેટન્ટ મેળવવા માટે નિયમો :

છોડ tuber (જેમ કે બટાટા) માંથી ઉગાડેલો ન હોવો જોઈએ.
કુદરતી રીતે જંગલમાં પહેલેથી હાજર હોય તેવો છોડ ન હોવો જોઈએ.
છોડ અલૈંગિક પ્રજનન (asexual reproduction) દ્વારા વધારી શકાય તેવો હોવો જોઈએ.
અલૈંગિક પ્રજનન એટલે બીજ વગર નવા છોડ બનાવવા – જેમ કે cuttings, grafting, tissue culture.
આથી શોધક ફરીથી તે જ છોડ બનાવી શકે છે એ સાબિત થાય છે.
પ્લાન્ટ પેટન્ટ સામાન્ય રીતે 20 વર્ષ માટે માન્ય રહે છે (મંજુરી મળ્યાના દિવસથી).
તેને સક્રિય રાખવા માટે માલિકે 3રાં, 7માં અને 11માં વર્ષ પછી મેન્ટેનન્સ ફી ચૂકવવી પડે છે.

👉 ઉદાહરણ: Hybrid પાકની જાતિઓ.

4. પ્રક્રિયા પેટન્ટ (Process Patents)

ઉત્પાદન કરવાની નવી અને સર્જનાત્મક પદ્ધતિ માટે મળે છે.

👉 ઉદાહરણ :

સ્ટીલ બનાવવાની નવી પદ્ધતિ.
ચોકલેટ બનાવવા માટેની ખાસ પ્રક્રિયા.
આ પેટન્ટ અંતિમ ઉત્પાદનને સુરક્ષા આપતું નથી – ફક્ત તેને બનાવવાની પદ્ધતિને જ સુરક્ષા આપે છે.
પ્રોસેસ પેટન્ટની અવધિ પણ 20 વર્ષ છે.

5. ઉત્પાદન પેટેંટ (Production Patent)

આનો મતલબ એ છે કે કોઇ વ્યક્તિ અથવા સંસ્થા કોઇ ઉત્પાદનની આબેહૂબ નકલ અથવા ઉત્પાદન બનાવી શકે નહી અર્થાત બે ઉત્પાદનની ડિઝાઇન એક જેવી ન હોય શકે. આ અંતર ઉત્પાદનના પેકિંગ,નામ,રંગ,આકાર અને સ્વાદ વગેરેનુ હોય છે. આ કારણ છે કે આપણે બજારમાં ઘણી એવી ચીજ-વસ્તુઓ જોઇ હશે પરંતુ તેમાંથી કોઇ બે કંપનીના ઉત્પાદન એક જેવા નહી હોય. તેનું કારણ છે પેટેંટ

પ્ર. 4 : વસ્તુ/સેવા ને લગતા આવિષ્કારો કે જેને પેટન્ટનો દરજ્જો મળતા નથી (Sec. 3, Patents Act, 1970)

કુદરતી કાયદા વિરુદ્ધ (જેમ કે perpetual motion machine).
નૈતિકતા/આરોગ્ય વિરુદ્ધ.
વૈજ્ઞાનિક શોધ, ગણિતીય પદ્ધતિ.
કુદરતી રીતે આવેલા પદાર્થો (પ્લાન્ટ, જાનવર, જીન્સ).
જાણીતા ઉપકરણોના ફક્ત મિશ્રણ.
બિઝનેસ પદ્ધતિઓ, સોફ્ટવેર (per se), અલ્ગોરિધમ.
ખેતી, ચિકિત્સા, સર્જરીની પદ્ધતિ.
સૌંદર્ય રચનાઓ (કૉપિરાઇટ હેઠળ આવે).

પ્ર. 5 : પેટન્ટ નોંધણી પ્રક્રિયા (ભારત)

અરજી ફાઇલ કરવી

પ્રથમ પગલું છે – નિર્ધારિત ફોર્મમાં પેટન્ટ અરજી (Patent Application) દાખલ કરવી.
શોધક નીચે મુજબની બે રીતોમાંથી કોઈ એક અરજી કરી શકે છે:

a) કામચલાઉ અરજી (Provisional Application) –

o જ્યારે આવિષ્કાર પૂરું તૈયાર ન હોય કે અધૂરું હોય ત્યારે કરવામાં આવે છે.

o તે તમને Priority Date (સૌથી વહેલી અરજી તારીખ) આપે છે.

b) સંપૂર્ણ વિશિષ્ટતા (Complete Specification) –

o જ્યારે આવિષ્કાર સંપૂર્ણ રીતે વિકસિત થઈ જાય ત્યારે કરવામાં આવે છે.

o તેમાં કાર્ય કરવાની રીત, દાવા (claims) અને આકાર/ડાયાગ્રામની વિગત આપવામાં આવે છે.

⚡ નોંધ :
જો તમે કામચલાઉ અરજી ફાઇલ કરો, તો 12 મહિનાની અંદર કમ્પ્લીટ સ્પેસિફિકેશન ફાઇલ કરવું ફરજિયાત છે. નહિ તો તમારી અરજી રદ્દ (abandoned) માનવામાં આવશે.

👉 ઉદાહરણ :
એક વૈજ્ઞાનિક નવી દવાની ફોર્મ્યુલા વિકસાવે છે, પરંતુ હજી પરીક્ષણ ચાલુ છે. તે પહેલા પ્રોવિઝનલ એપ્લિકેશન ફાઇલ કરે છે. બાદમાં, પરીક્ષણ પૂર્ણ થયા પછી તે કમ્પ્લીટ સ્પેસિફિકેશન ફાઇલ કરે છે.

2. પેટન્ટ અરજીનું પ્રકાશન (Publication of Patent Application)

અરજી ફાઇલ કર્યા પછી તે 18 મહિના બાદ આપમેળે અધિકૃત પેટન્ટ જર્નલ (Official Patent Journal) માં પ્રકાશિત થાય છે.
આનો અર્થ એ થાય છે કે હવે જનતા જોઈ શકે છે કે નવા પેટન્ટ માટે અરજી કરવામાં આવી છે.
જો શોધકને વહેલું પ્રકાશન (Early Publication) જોઈએ, તો તે વિનંતી કરી શકે છે અને ત્યારબાદ અરજી 1 મહિનાની અંદર પ્રકાશિત થઈ શકે છે.

⚡ પ્રકાશન સુધી આવિષ્કાર ગુપ્ત (Confidential) રહે છે.
પ્રકાશન થયા પછી અરજદારને કેટલાક કાનૂની અધિકારો મળે છે (જેમ કે – અનધિકૃત ઉપયોગ સામે સુરક્ષા).

3. પેટન્ટ અરજીનું પરીક્ષણ (Examination of Patent Application)

ટ્રેડમાર્ક રજીસ્ટ્રેશન કરતા અલગ, પેટન્ટમાં પરીક્ષણ આપમેળે થતું નથી.
અરજદારે Request for Examination (RFE) અરજી ફાઇલ કરવાની હોય છે. તે અરજી ફાઇલ કર્યાની તારીખથી 48 મહિનાની અંદર કરવી ફરજિયાત છે.
વિનંતી કર્યા બાદ પેટન્ટ એક્ઝામિનર (Patent Examiner) અરજીની સમીક્ષા કરે છે.

પરીક્ષણ દરમ્યાન ચકાસવામાં આવતા મુદ્દા :

Novelty (નવીનત્તમ) – શું આવિષ્કાર નવું છે?
Inventive Step (સર્જનાત્મક પગલું) – શું તે સર્જનાત્મક છે કે ફક્ત સ્પષ્ટ સુધારો?
Industrial Applicability (ઉદ્યોગમાં ઉપયોગીતા) – શું તેનો ઉદ્યોગમાં ઉપયોગ થઈ શકે છે?
Patentable Subject Matter (પેટન્ટપાત્ર વિષય) – શું તે કાયદા મુજબ પેટન્ટ મેળવી શકે તેવું છે?

4. પ્રથમ પરીક્ષણ અહેવાલ (First Examination Report – FER)

પરીક્ષણ થયા પછી પેટન્ટ ઑફિસ અરજદારે First Examination Report (FER) આપે છે.
FER માં આપત્તિ (objections) અથવા આવશ્યક સુધારા હોઈ શકે છે.
સામાન્ય અપત્તિઓ:

પહેલેથી સમાન પેટન્ટ હાજર હોવું.
અધૂરી વિગતો આપવી.
દાવા (claims) અત્યંત વ્યાપક હોવું.

👉 અરજદારે આ અપત્તિઓનો જવાબ આપવો પડે છે અને જરૂરી હોય તો અરજીમાં સુધારા કરવા પડે છે.

⚡ જવાબ આપવા માટે અરજદારને 6 મહિના (લંબાવીને 12 મહિના સુધી) નો સમય મળે છે.

5. પૂર્વ-મંજુરી વિરોધ (Pre-Grant Opposition)

પ્રકાશન પછી પરંતુ પેટન્ટ મંજુર થાય તે પહેલાં કોઈપણ વ્યક્તિ અરજીનો વિરોધ કરી શકે છે.
વિરોધના આધાર:

આવિષ્કાર નવું નથી.
આવિષ્કાર સ્પષ્ટ (obvious) છે અથવા પહેલેથી જાણીતું છે.
આવિષ્કાર કુદરતી કાયદા અથવા નૈતિકતા વિરુદ્ધ છે.

👉 આથી ખાતરી થાય છે કે ખોટા રીતે પેટન્ટ ન મળે.

6. પેટન્ટની મંજૂરી (Grant of Patent)

જો અરજદાર અપત્તિઓ દૂર કરે અને કોઈ માન્ય વિરોધ બાકી ન હોય, તો પેટન્ટ મંજુર થાય છે.
પેટન્ટ સર્ટિફિકેટ કન્ટ્રોલર દ્વારા આપવામાં આવે છે.
ત્યારબાદ પેટન્ટ જર્નલમાં તે "Granted" તરીકે પ્રકાશિત થાય છે.

👉 આ ક્ષણથી પેટન્ટધારકને આવિષ્કાર પર વિશિષ્ટ અધિકારો (Exclusive Rights) મળે છે.

7. અનુમતિ પછીનો વિરોધ (Post-Grant Opposition)

પેટન્ટ મળ્યા પછીના 12 મહિનાની અંદર કોઈપણ વ્યક્તિ વિરોધ કરી શકે છે.
વિરોધના આધાર પ્રી-ગ્રાન્ટ જેવા જ હોય છે.
આ પ્રણાલી પેટન્ટની ન્યાયસંગતતા અને ગુણવત્તા જાળવે છે.

8. પેટન્ટનું નવીકરણ (Renewal of Patent / Maintenance Fees)

ભારતમાં પેટન્ટની અવધિ 20 વર્ષ છે (ફાઇલ કરવાની તારીખથી).
પેટન્ટ ચાલુ રાખવા માટે પેટન્ટધારકને દર વર્ષે નવીકરણ ફી ચૂકવવી પડે છે, જે ત્રીજા વર્ષથી શરૂ થાય છે.
જો ફી ચૂકવવામાં ન આવે તો પેટન્ટ રદબાતલ (સમાપ્ત) થઈ જાય છે.
રદબાતલ થયેલ પેટન્ટને 18 મહિનાની અંદર પુનઃસ્થાપિત કરી શકાય છે, જો ફી ન ભરવાનું કારણ અનિચ્છિત (unintentional) હોય.

પ્ર. 6 : પેટન્ટ ધારકના અધિકારો અને ફરજો

અધિકારો.

પેટન્ટીધારકના અધિકારો (Rights of Patentee)

પેટન્ટીધારકને અરજીની તારીખથી 20 વર્ષ સુધી (નવીકરણની શરત હેઠળ) વિશિષ્ટ અધિકારો મળે છે.

1. પેટન્ટનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર (Right to Exploit the Patent)

પેટન્ટીધારકને પોતાના આવિષ્કારનું બનાવવાનો, વાપરવાનો, વેચવાનો, વિતરણ કરવાનો અથવા આયાત કરવાનો વિશિષ્ટ અધિકાર છે.
તેની પરવાનગી વિના બીજો કોઈ તેનો ઉપયોગ કરી શકતો નથી.

✅ ઉદાહરણ: જો કોઈ કંપની નવી દવા પર પેટન્ટ મેળવે છે, તો ફક્ત એ કંપની જ તે દવા બનાવી અને વેચી શકે છે. અન્ય કંપનીઓ લાઇસન્સ લીધા વગર સમાન દવા બનાવી શકતી નથી.

2. લાઇસન્સ આપવા અથવા સોંપણી કરવાનો અધિકાર (Right to Grant License or Assign the Patent)

પેટન્ટીધારક પોતાની હકદારી હસ્તાંતર કરી શકે છે:

સોંપણી (Assignment) → કાયમી માલિકી હસ્તાંતર.
લાઇસન્સ (License) → બીજાને ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી (રોયલ્ટી માટે).

આવા કરારોને પેટન્ટ ઑફિસમાં નોંધાવવું ફરજિયાત છે.

✅ ઉદાહરણ: Coca-Cola બોટલની ડિઝાઇનના શોધકએ દુનિયાભરમાં બોટલિંગ કંપનીઓને રોયલ્ટી સામે લાઇસન્સ આપ્યું.

3. પેટન્ટ સરેન્ડર કરવાનો અધિકાર (Right to Surrender the Patent)

જો પેટન્ટ ધારક આગળ રાખવા માંગતો ન હોય તો તે પેટન્ટ સરેન્ડર કરી શકે છે.
પેટન્ટ ઑફિસ રસ ધરાવતા પક્ષોની આપત્તિ સાંભળ્યા બાદ મંજૂરી આપી શકે છે.

✅ ઉદાહરણ: જો કોઈ શોધકને પેટન્ટ જાળવવા ખૂબ ખર્ચાળ લાગે, તો તે સ્વેચ્છાએ પેટન્ટ સરેન્ડર કરી શકે છે.

4. ઉલ્લંઘન માટે કેસ કરવાનો અધિકાર (Right to Sue for ઉલ્લંઘન)

જો કોઈ વ્યક્તિ પરવાનગી વિના પેટન્ટેડ આવિષ્કારનો ઉપયોગ કરે તો પેટન્ટી કેસ કરી શકે છે.
ઉપાયો:

Injunction (ઉલ્લંઘન રોકવું)
Damages/Compensation (નુકસાનની ભરપાઈ)
(Infringing) માલ જપ્ત કરાવવો

✅ કેસ ઉદાહરણ: TVS vs. Bajaj Auto (2007) – Bajaj એ પોતાની DTS-i એન્જિન પેટન્ટના ઉલ્લંઘન બદલ TVS સામે કેસ કર્યો.

5. ઉપયોગ અને વેચાણ કરવાનો અધિકાર (Right to Use and Sell the Invention)

પેટન્ટીધારકને આવિષ્કારનો વ્યાવસાયિક રીતે ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર છે.
તે ઉત્પાદનને ભારતમાં આયાત પણ કરી શકે છે.

✅ ઉદાહરણ: જો કોઈએ નવા પ્રકારની સોલાર પેનલ પર પેટન્ટ લીધું છે, તો તે ભારતમાં તેને આયાત કરી અને એકલહાથે વેચી શકે છે.

6. નવીકરણનો અધિકાર (Right to Renewal)

પેટન્ટીધારક દર વર્ષે (ત્રીજા વર્ષથી શરૂ કરીને) પેટન્ટનું નવીકરણ કરી શકે છે.
આથી તેને સતત સુરક્ષા મળે છે.

7. સરકાર દ્વારા ઉપયોગ થવા પર અધિકાર (Right in Case of Government Use)

જો સરકાર જાહેર હિત માટે (જેમ કે રાષ્ટ્રીય આકસ્મિક પરિસ્થિતિમાં) પેટન્ટનો ઉપયોગ કરે, તો પેટન્ટીને વળતર માગવાનો અધિકાર છે.

✅ ઉદાહરણ: મહામારી વખતે સરકાર પેટન્ટેડ વેક્સિન ફોર્મ્યુલા વાપરે તો કંપનીને રોયલ્ટી અથવા વળતર ચૂકવવું પડે.

પ્રશ્ન – 6 : પેટન્ટ ધારકના અધિકારો અને ફરજો

પેટન્ટી (Patentee) એ તે વ્યક્તિ (અથવા કંપની) છે, જેઓનું નામ પેટન્ટ રજીસ્ટરમાં પેટન્ટના માલિક તરીકે નોંધાયેલું હોય છે.

ભારતીય પેટન્ટ અધિનિયમ, 1970 પેટન્ટીધારકોને કેટલાક વિશિષ્ટ અધિકારો આપે છે, પણ સાથે જાહેર હિતનું સંતુલન જાળવવા માટે ફરજો અને મર્યાદાઓ પણ લગાવે છે.

I. પેટન્ટીધારકના અધિકારો (Rights of a Patentee)

પેટન્ટીધારકને અરજીની તારીખથી 20 વર્ષ સુધી (નવીકરણની શરત હેઠળ) વિશિષ્ટ અધિકારો મળે છે. તેમાં નીચે મુજબના હક્કો સામેલ છે:

1. આવિષ્કાર જાહેર કરવાની ફરજ (Duty to Disclose the Invention)

પેટન્ટીધારકને સ્પેસિફિકેશનમાં આવિષ્કારની સંપૂર્ણ વિગતો આપવી જરૂરી છે.
કોઈ ગુપ્ત ભાગ છુપાવી શકાય નહિ.

✅ ઉદાહરણ: જો વૈજ્ઞાનિક નવી મશીનનું પેટન્ટ લે છે, તો તેને એની કાર્યપદ્ધતિની વિગત આપવી જ પડશે જેથી પેટન્ટ સમાપ્ત થયા બાદ બીજાઓ તેનો ઉપયોગ કરી શકે.

2. ભારતમાં પેટન્ટનો ઉપયોગ કરવાની ફરજ (Duty to Work the Patent in India)

પેટન્ટનો ભારતમાં વ્યાવસાયિક રીતે ઉપયોગ થવો જોઈએ (ઉત્પાદન કે ઉપયોગ).
જો 3 વર્ષમાં ભારતમાં ઉપયોગ ન થાય, તો Compulsory License બીજાને આપી શકાય છે.

✅ કેસ ઉદાહરણ: Bayer vs. Natco Pharma (2012) – Bayer એ Nexavar કેન્સર દવા ભારતમાં બનાવતી નહોતી, ફક્ત આયાત કરતી અને ઊંચા ભાવે વેચતી. પેટન્ટ ઑફિસે Natco Pharma ને Compulsory License આપ્યું જેથી તે સસ્તી દવા બનાવી શકે.

3. નવીકરણ ફી ચૂકવવાની ફરજ (Duty to Pay Renewal Fees)

ત્રીજા વર્ષથી દર વર્ષે નવીકરણ ફી ચૂકવવી પડે છે.
નહિ ચૂકવાય તો પેટન્ટ રદબાતલ થાય છે.

4. પેટન્ટ અધિકારોનો દુરુપયોગ ન કરવાની ફરજ (Duty Not to Abuse Patent Rights)

પેટન્ટનો ઉપયોગ સ્પર્ધા વિરોધી પ્રવૃત્તિઓ (જેમ કે ભાવમાં ગોટાળો, સ્ટોક જાળવી રાખવો, જાહેર ઉપયોગ અટકાવવો) માટે ન કરવો.

✅ ઉદાહરણ: જો કંપની જીવ બચાવતી દવા ભારતમાં ન વેચે અને ફક્ત ભાવ ઊંચો રાખવા માટે લોકોને અટકાવે, તો સરકાર Compulsory License આપી શકે છે.

5. પેટન્ટ ઑફિસની પૂછપરછનો જવાબ આપવાની ફરજ (Duty to Respond to Patent Office Queries)

પેટન્ટીધારકે પેટન્ટ ઑફિસ સાથે સહકાર આપવો પડે છે (અપત્તિ, વિરોધ કે કાનૂની પડકારો માટે).

6. સરકારની સત્તાને સ્વીકારવાની ફરજ (Duty to Acknowledge Government’s Powers)

કાયદા હેઠળ સરકાર પાસે ખાસ સત્તા છે:

જાહેર આરોગ્ય, રક્ષણ કે ઇમરજન્સી માટે પેટન્ટનો ઉપયોગ કરી શકે છે.
પેટન્ટીને ફક્ત યોગ્ય વળતર જ માગવાની પરવાનગી છે.

અધિકારો અને ફરજો વચ્ચે સંતુલન (Balance between Rights & Duties)

અધિકારો શોધકને નવીનતા માટે પ્રોત્સાહન અને પુરસ્કાર આપે છે.
ફરજો ખાતરી કરે છે કે આવિષ્કાર સમાજની જરૂરિયાતોને સેવા આપે અને તેનો દુરુપયોગ ન થાય.

પ્રશ્ન – 7 : પેટન્ટનું સોંપણી અને લાઇસન્સ

એક વાર પેટન્ટ મંજુર થઈ જાય, પછી તે પેટન્ટીનું માલિકી હક્ક (property right) બની જાય છે.
જેમ જમીન, ઘર કે કારનું હસ્તાંતરણ થઈ શકે છે તેમ પેટન્ટનું પણ ટ્રાન્સફર (Assignment) અથવા શેરિંગ (License) થઈ શકે છે.

1. પેટન્ટનું સોંપણી (Assignment of Patents)

અર્થ

સોંપણી એટલે પેટન્ટી (Assignor) પોતાનું માલિકી હક્ક બીજાને (Assignee) કાયમી રીતે હસ્તાંતર કરે.
સોંપણી પછી Assignee નવા માલિક બને છે અને તમામ અધિકારો તેનો થાય છે.
📖 કાનૂની આધાર – Section 68, Indian Patents Act, 1970

સોંપણીના પ્રકાર

Legal Assignment (કાનૂની સોંપણી)

સંપૂર્ણ માલિકી હસ્તાંતર.
લેખિતમાં હોવું જોઈએ અને પેટન્ટ ઑફિસમાં નોંધાયેલું હોવું જોઈએ.
✅ ઉદાહરણ: મોબાઇલ ચિપના શોધકએ પોતાનો પેટન્ટ Samsung ને વેચી દીધો. હવે Samsung માલિક છે.

Equitable Assignment (સમાન સોંપણી)

સંપૂર્ણ માલિકી નહીં, પરંતુ આંશિક હક્ક આપવામાં આવે.
ઉદાહરણ: ફક્ત રોયલ્ટી મેળવવાનો અધિકાર.
✅ ઉદાહરણ: શોધક પોતાનો પેટન્ટથી મળતી રોયલ્ટીનો લાભ પોતાના બાળકોને આપે છે.

Mortgaging of Patent (મોર્ટગેજ પેટન્ટ)

પેટન્ટને પ્રોપર્ટીની જેમ ગિરવે મૂકી લોન મેળવી શકાય.
લોન ચૂકવાય ત્યાં સુધી બેંક/ફાઇનાન્શિયલ ઇન્સ્ટિટ્યુશન Assignee ગણાય છે.
✅ ઉદાહરણ: એક સ્ટાર્ટઅપ તેના AI ડિવાઇસ પેટન્ટને બેંક પાસે ગિરવે મૂકે છે.

માન્ય સોંપણી માટે જરૂરી બાબતો

લેખિતમાં હોવું જોઈએ.
બંને પક્ષોની સહી હોવી જોઈએ.
કન્ટ્રોલર ઓફ પેટન્ટ્સ પાસે નોંધણી હોવી જોઈએ.
હક્કો, સમયગાળો અને વ્યાપ સ્પષ્ટ લખેલો હોવો જોઈએ.

સોંપણીના પરિણામો

એસાઈની કાયદેસર માલિક બને છે.
નવીકરણ, નફો – બધાં અધિકારો તેને મળે છે.
એસાઈનર માલિકીહક્ક ગુમાવે છે, પરંતુ આર્થિક લાભ (જેમ કે એકમુષ્ટ રકમ અથવા રોયલ્ટી) મેળવી શકે છે.

2. પેટન્ટનું લાઇસન્સ (License of Patents)

અર્થ

લાઇસન્સ એટલે પેટન્ટી (Licensor) બીજાને (Licensee) ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી આપે છે, પરંતુ માલિકી આપતો નથી.
માલિકી મૂળ પેટન્ટી પાસે જ રહે છે.
સામાન્ય રીતે રોયલ્ટી/ફી બદલ લાઇસન્સ આપવામાં આવે છે.
📖 કાનૂની આધાર – કલમો 70–72, Indian Patents Act, 1970

લાઇસન્સના પ્રકાર

Exclusive License (વિશિષ્ટ લાઇસન્સ)

ફક્ત એક લાઇસન્સ ને જ અધિકાર.
પેટન્ટી પોતે પણ ઉપયોગ કરી શકતો નથી.
✅ ઉદાહરણ: એક બાયોટેક શોધક પોતાની વેક્સિન પેટન્ટ Pfizer ને Exclusive License આપે છે.

Non-Exclusive License (બિન-વિશિષ્ટ લાઇસન્સ)

પેટન્ટી એક જ સમયે અનેક Licensee ને અધિકાર આપી શકે છે.
પેટન્ટી પોતે પણ તેનો ઉપયોગ કરી શકે છે.
✅ ઉદાહરણ: Microsoft હજારો યુઝરને Non-Exclusive Software License આપે છે.

Compulsory License (ફરજિયાત લાઇસન્સ)

સરકાર દ્વારા આપવામાં આવે છે (પેટન્ટીની મંજૂરી વિના).
જ્યારે:

ઉત્પાદન જાહેરમાં ઉપલબ્ધ નથી,
ભાવ બહુ ઊંચો છે,
ભારતમાં પેટન્ટનો ઉપયોગ થતો નથી.
✅ કેસ: Bayer vs. Natco Pharma (2012) – Bayer કેન્સર દવા Nexavar ₹2.8 લાખમાં વેચતું હતું. Natco ને Compulsory License મળ્યું અને તેણે ₹8,800માં વેચી.

Voluntary License (સ્વૈચ્છિક લાઇસન્સ)

પેટન્ટી પોતાની ઇચ્છાથી કરાર દ્વારા આપે છે.

Cross-License ક્રોસ-લાઇસન્સ ()

બે પેટન્ટી એકબીજાને પરસ્પર લાભ માટે License આપે છે.
✅ ઉદાહરણ:

કંપની A → પોતાની કેમેરા ટેકનોલોજી કંપની B ને આપે.
કંપની B → પોતાની બેટરી ટેકનોલોજી કંપની A ને આપે.

માન્ય લાઇસન્સ માટે જરૂરી બાબતો

લેખિતમાં અને નોંધાયેલું હોવું જોઈએ.
તેમાં સ્પષ્ટ લખવું:

સમયગાળો
વિસ્તાર (ભારત કે વૈશ્વિક)
અધિકારો (ઉત્પાદન, વિતરણ, નિકાસ)
રોયલ્ટી/ચુકવણીની શરતો

લાઇસન્સના પરિણામો

Licensee ને કાયદેસર ઉપયોગની મંજૂરી મળે છે.
પેટન્ટી માલિકી રાખે છે.
Licensee ને કરાર મુજબ શરતો (સમય, વિસ્તાર, રોયલ્ટી)નું પાલન કરવું પડે છે.

સોંપણી અને લાઇસન્સ વચ્ચેનો તફાવત

આધાર	સોંપણી (Assignment)	લાઇસન્સ (License)
માલિકી	સંપૂર્ણ માલિકી હસ્તાંતર	માલિકી પેટન્ટી પાસે જ રહે
સ્વરૂપ	કાયમી ટ્રાન્સફર	તાત્કાલિક પરવાનગી
હક્કો	Assignee નવો માલિક બને	Licensee ને ફક્ત ઉપયોગનો હક્ક
નોંધણી	ફરજિયાત	ફરજિયાત
ઉદાહરણ	પેટન્ટ Google ને વેચવું	Google ને રોયલ્ટી પર ઉપયોગની મંજૂરી આપવી

પ્રેક્ટિકલ ઉદાહરણો

સોંપણી ઉદાહરણ:
ભારતીય વૈજ્ઞાનિક નવી Water Purifier સિસ્ટમ શોધે છે. તે પેટન્ટ Tata Chemicals Ltd. ને ₹50 લાખમાં વેચે છે. હવે Tata માલિક છે.
લાઇસન્સ ઉદાહરણ:
એ જ વૈજ્ઞાનિક પોતાનું પેટન્ટ 3 કંપનીને Non-Exclusive License આપે છે અને દરેક વેચાણ પર રોયલ્ટી મેળવે છે. માલિકી તેના પાસે જ રહે છે.

નિષ્કર્ષ (Conclusion)

Assignment = સંપૂર્ણ માલિકીનું ટ્રાન્સફર.
License = માલિકી આપ્યા વિના ફક્ત ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી.

બંને પેટન્ટના વ્યાપારિકરણ (commercialization) માટે જરૂરી છે.
તે શોધકોને આર્થિક લાભ આપે છે અને સાથે સાથે સમાજ સુધી નવા આવિષ્કારો પહોંચાડે છે.

પ્રશ્ન – 8 : રદબાતલ થયેલા પેટન્ટની પુનઃસ્થાપના

પેટન્ટ 20 વર્ષ માટેનો કાનૂની અધિકાર છે. જો પેટન્ટી સમયસર Renewal Fee ન ચૂકવે, તો પેટન્ટ રદબાતલ (સમાપ્ત) થઈ જાય છે.

પણ કેટલીક શરતો હેઠળ, પેટન્ટી રદબાતલ થયેલા પેટન્ટની પુનઃસ્થાપના માટે અરજી કરી શકે છે.

📖 કાનૂની આધાર: ભારતીય પેટન્ટ અધિનિયમ, 1970 ની કલમ 60–62

1. પેટન્ટના રદબાતલ થવાનો અર્થ:

જો સમયસર નવીકરણ ફી ન ચૂકવાય તો પેટન્ટ રદબાતલ થયું માનવામાં આવે છે.
રદબાતલ થયા પછી આવિષ્કાર જાહેર ડોમેઈન (Public Domain) માં આવી જાય છે – એટલે કે કોઈપણ તેનો ઉપયોગ કરી શકે છે.
જો ફી ન ચૂકવવાનું કારણ અનિચ્છિત (Unintentional) સાબિત થાય, તો પુનઃસ્થાપના માટે અરજી કરી શકાય છે.

✅ ઉદાહરણ: એક વૈજ્ઞાનિકે નવી ખાતરની ફોર્મ્યુલા પેટન્ટ કરી, પણ 7માં વર્ષે ફી ચૂકવવાનું ભૂલી ગયો. પેટન્ટ રદબાતલ થઈ ગયું. જો તે સાબિત કરે કે આ ભૂલ અનિચ્છિત હતી, તો તે પુનઃસ્થાપના માટે અરજી કરી શકે છે.

2. પુનઃસ્થાપના માટે સમય મર્યાદા

રદબાતલ થયેલી તારીખથી 18 મહિનાની અંદર પુનઃસ્થાપના માટે અરજી કરવી પડે છે.
18 મહિના બાદ પેટન્ટ પુનઃસ્થાપિત થઈ શકતું નથી.

✅ ઉદાહરણ: જો 1 જાન્યુઆરી 2022 ના રોજ પેટન્ટ રદબાતલ થયું, તો 30 જૂન 2023 સુધી અરજી કરી શકાય છે.

3. પુનઃસ્થાપના માટે કોણ અરજી કરી શકે?

પેટન્ટી (મૂળ માલિક)
પેટન્ટીના કાનૂની વારસદારો (મૃત્યુની પરિસ્થિતિમાં)
Assignee (જો હક્ક હસ્તાંતર થયા હોય તો)

4. રદબાતલ થયેલા પેટન્ટની પુનઃસ્થાપના પ્રક્રિયા

Step 1 – અરજી (Application for Restoration)

પેટન્ટ ઑફિસમાં Form 15 ફાઇલ કરવું પડે છે.
તેમાં સામેલ હોવું જોઈએ:

ફી ન ભરવાનું કારણ
તે અનિચ્છિત (unintentional) હતું તેનો પુરાવો

Step 2 – Statement of Case (કેસની વિવરણ)

ફી કેમ ન ભરાઈ તેની વિગતવાર સમજાવટ આપવી પડે છે.
પુરાવા: બીમારી, આર્થિક મુશ્કેલી, ક્લાર્કમાં ભૂલ વગેરે.
✅ ઉદાહરણ: કંપનીના એકાઉન્ટ વિભાગે સમયસર ફી ભરવાનું ચૂકી ગયું. ઇમેલ/રેકોર્ડથી તે સાબિત કરી શકે છે.

Step 3 – કન્ટ્રોલર દ્વારા સમીક્ષા

પેટન્ટ કન્ટ્રોલર અરજીનું પરીક્ષણ કરે છે.
સંતોષકારક જણાય તો પુનઃસ્થાપના મંજૂર કરી શકે છે.

Step 4 – વિરોધ (Opposition)

પુનઃસ્થાપના પેટન્ટ જર્નલમાં પ્રકાશિત થયા પછી, કોઈપણ રસ ધરાવતી વ્યક્તિ 2 મહિનામાં વિરોધ કરી શકે છે.
વિરોધના આધાર:

ફી ન ભરવાનું જાણીને (Deliberate) હતું.
આવિષ્કાર જાહેર ડોમેઈનમાં જ રહેવું જોઈએ.
✅ ઉદાહરણ: સ્પર્ધક કંપની પેટન્ટ રદબાતલ થયા પછી આવિષ્કારનો ઉપયોગ શરૂ કરે, તો તે પુનઃસ્થાપનાનો વિરોધ કરી શકે.

Step 5 – હિયરીંગ અને નિર્ણય

વિરોધ થાય તો હિયરીંગ થાય છે.
બાદમાં કન્ટ્રોલર પુનઃસ્થાપના મંજૂર કે રદ કરવાનો નિર્ણય કરે છે.

Step 6 – ફી ભરપાઈ

જો મંજૂર થાય તો પેટન્ટીને બાકી રહેલી Renewal Fees અને દંડ (Penalty) ચૂકવવો પડે છે.
ચુકવણી થયા બાદ પેટન્ટ પુનઃસ્થાપિત થાય છે.

5. પુનઃસ્થાપનાના પરિણામો

પેટન્ટ ફરીથી ચાલુ થઈ જાય છે, જાણે તે ક્યારેય રદબાતલ થયું જ ન હોય.
પરંતુ, જે વ્યક્તિઓએ રદબાતલ પીરિયડ દરમિયાન કાયદેસર આવિષ્કારનો ઉપયોગ શરૂ કર્યો હોય, તેઓ તેનો ઉપયોગ ચાલુ રાખી શકે છે (તેને “Intervening Rights” કહે છે).

✅ ઉદાહરણ: જો જાન્યુઆરી 2021 માં પેટન્ટ રદબાતલ થયું અને માર્ચ 2021 માં કોઈ કંપનીએ તેનો ઉત્પાદન શરૂ કર્યો, તો પુનઃસ્થાપના થયા પછી પણ તેને ચાલુ રાખવાનો હક્ક છે.

6. પુનઃસ્થાપના પર મર્યાદાઓ

પુનઃસ્થાપના આપમેળે નથી – કન્ટ્રોલર સંતોષી શકે તો જ મંજૂરી મળે છે.
ફી ન ભરવાનું કારણ અનિચ્છિત સાબિત કરવું ફરજિયાત છે.
જાહેર હિતને નુકસાન થાય એવું પુનઃસ્થાપના મંજૂર થતું નથી.

7. કેસ ઉદાહરણ

Bayer Corporation Case – Bayer એ દવાના પેટન્ટનું Renewal Fee ન ચૂકવ્યું. તેણે પુનઃસ્થાપના માટે અરજી કરી, પરંતુ કન્ટ્રોલરે રદ કરી દીધી કારણ કે Bayer સાબિત કરી શક્યું નહિ કે ફી ન ભરવાનું અનિચ્છિત હતું.
પાઠ (Lesson): ફક્ત બેદરકારી પૂરતી નથી – યોગ્ય પુરાવો જરૂરી છે.

પ્રશ્ન – 9 : સરેન્ડર અને રદબાતલ (Surrender and Revocation)

પેટન્ટ 20 વર્ષ માટે મળે છે પરંતુ તે હંમેશા કાયમી નથી. તે બે રીતે સમાપ્ત થઈ શકે છે:

Surrender – પેટન્ટી દ્વારા સ્વેચ્છાએ હક્ક છોડવો.
Revocation – સત્તાધિકારી/કોર્ટ દ્વારા બળજબરીપૂર્વક રદબાતલ.

📖 કાનૂની આધાર: કલમ 63–66, પેટન્ટ અધિનિયમ, 1970

I. Surrender of Patents (પેટન્ટી દ્વારા સ્વેચ્છાએ હક્ક છોડવો)

અર્થ: પેટન્ટી સ્વેચ્છાએ 20 વર્ષની અવધિ પૂરી થવા પહેલાં પોતાનું પેટન્ટ છોડી દે.

પ્રક્રિયા:

પેટન્ટી કન્ટ્રોલરને અરજ કરે.
વિનંતી પેટન્ટ જર્નલમાં પ્રકાશિત થાય.
રસ ધરાવતા પક્ષોને વિરોધ કરવાની તક મળે.
સાંભળ્યા પછી કન્ટ્રોલર મંજૂરી આપે અને પેટન્ટ રજીસ્ટરમાંથી કાઢી નાખે.

કારણો:

ફી વધારે ખર્ચાળ થવી.
વ્યાપારી રીતે નફાકારક ન હોવું.
જનહિતમાં જાહેર ડોમેઈનને દાન આપવું.
નવી ટેક્નોલોજી આવી જવાથી જૂનું પેટન્ટ બિનજરૂરી થવું.

અસર: પેટન્ટ હક્કો સમાપ્ત થાય છે અને આવિષ્કાર જાહેર ડોમેઈનમાં જાય છે.

II. Revocation of Patents (સત્તાધિકારી/કોર્ટ દ્વારા બળજબરીપૂર્વક રદબાતલ)

અર્થ: કોર્ટ/કન્ટ્રોલર/સરકાર દ્વારા પેટન્ટ રદબાતલ કરવું.

કારણો (Sec. 64):

નવીનતા નો અભાવ.
ખોટી માહિતી અથવા અધૂરી સ્પેસિફિકેશન.
ફ્રોડથી મેળવેલું પેટન્ટ.
કાયદા/નૈતિકતા વિરુદ્ધ.
ભારતમાં ઉપયોગ ન થવો.
ફી ન ભરવી.

સત્તા:

કન્ટ્રોલર – Opposition કેસમાં.
હાઇકોર્ટ – અરજદાર અથવા સરકાર દ્વારા.
કેન્દ્ર સરકાર – જાહેર હિતમાં.

પ્રકાર:

કન્ટ્રોલર દ્વારા (Opposition).
હાઇકોર્ટ દ્વારા (પિટિશન પર).
સરકાર દ્વારા (Public Interest Revocation).

અસર:

પેટન્ટ “ab initio” રદ થાય છે (શરૂઆતથી જ અમાન્ય).
જાહેર ડોમેઈનમાં જાય છે.

III. તફાવત

	Surrender	Revocation
અર્થ	પેટન્ટી સ્વેચ્છાએ છોડે	સત્તા દ્વારા રદબાતલ
પ્રારંભ કરે છે	પેટન્ટી	સ્પર્ધકો/સરકાર/કોર્ટ
કારણ	ખર્ચ, જૂની ટેકનોલોજી, જનહિત	અમાન્ય પેટન્ટ, ફ્રોડ, નૈતિકતા વિરુદ્ધ
અસર	આગળથી અમાન્ય	શરૂઆતથી જ અમાન્ય
ઉદાહરણ	જૂની ટેકનોલોજી સરેન્ડર	Novartis Glivec કેસ

પ્રશ્ન – 10 : પેટન્ટ ઉલ્લંઘન, ઉપાયો અને દંડ

I. પેટન્ટ ભંગ (Patent Infringement)

અર્થ

પેટન્ટ ભંગ એટલે પેટન્ટ ધારક (પેટન્ટી) અથવા તેના લાઇસન્સી સિવાય કોઈપણ વ્યક્તિ દ્વારા પેટન્ટ કરેલી શોધનો અનધિકૃત ઉપયોગ કરવો.
આ Patents Act, 1970 હેઠળ મળેલા વિશેષ અધિકારોનો ભંગ છે.
વિશેષ અધિકારોમાં સામેલ છે: બનાવવું, ઉપયોગ કરવો, વેચવું, વેચાણ માટે પ્રસ્તાવ કરવો અથવા પેટન્ટ કરેલ ઉત્પાદન/પ્રક્રિયાને આયાત કરવી.

📖 કાનૂની આધાર – Section 48, Patents Act, 1970

પેટન્ટ ભંગમાં આવતાં કાર્યો

પરવાનગી વિના પેટન્ટ કરેલ ઉત્પાદન બનાવવું.
પરવાનગી વિના ઉત્પાદનનો ઉપયોગ કે વેચાણ કરવો.
પેટન્ટ કરેલ ઉત્પાદનને ભારતમાં આયાત કરવો.
પરવાનગી વિના પેટન્ટ કરેલ પ્રક્રિયા (process) નો ઉપયોગ કરવો.
પેટન્ટ કરેલી પ્રક્રિયા દ્વારા સીધું મળેલ ઉત્પાદનનું વેચાણ કે વિતરણ કરવું.

✅ ઉદાહરણ:
જો કંપની B, કંપની Aની પેટન્ટ કરેલી દવા (drug) ને લાઇસન્સ લીધા વગર બનાવે છે → તે પેટન્ટ ભંગ ગણાય છે.

પેટન્ટ ભંગના પ્રકારો

સિધ્ધો ભંગ (Direct Infringement)

પેટન્ટ કરેલી શોધનો સીધો અને અનધિકૃત ઉપયોગ.
ઉદાહરણ: લાઇસન્સ લીધા વગર પેટન્ટ કરેલા કાર એન્જિનની ડિઝાઇનનું ઉત્પાદન કરવું.

અપરોક્ષ ભંગ (Indirect Infringement)

બીજા કોઈને પેટન્ટ ભંગ કરવા મદદ કરવી (Contributory) અથવા પ્રોત્સાહન આપવું (Inducement).
ઉદાહરણ: ખાસ પેટન્ટ કરેલી મશીન માટેના પાર્ટ્સ સપ્લાય કરવી, એ જાણતા કે તેનો ઉપયોગ પેટન્ટ ભંગ માટે થશે.

શાબ્દિક ભંગ (Literal Infringement)

જ્યારે પેટન્ટ દાવામાં લખાયેલા દરેક તત્ત્વ (element) ને નકલ કરવામાં આવે.

સમાનતા સિદ્ધાંત (Doctrine of Equivalents)

જો સંપૂર્ણ નકલ ન પણ કરવામાં આવી હોય, છતાં પણ જો ઉત્પાદન/પ્રક્રિયા લગભગ એકસરખું કાર્ય કરે, એકસરખી રીતથી કરે અને એકસરખું પરિણામ આપે, તો તે પણ પેટન્ટ ભંગ ગણાય છે.

પેટન્ટ ભંગ સામેની બચાવ (Defenses to Infringement)

II. પેટન્ટ ભંગ માટે ઉપાયો (Remedies for Patent Infringement)

📖 કાનૂની આધાર – Section 108, Patents Act, 1970
પેટન્ટ ભંગના ઉપાયો સિવિલ (Civil Remedies) અને ફોજદારી (Criminal Remedies) એમ બે ભાગમાં વહેંચાય છે.

A. સિવિલ ઉપાયો (Civil Remedies)

ઇન્જંક્શન (Injunction)

કોર્ટનો આદેશ જે અંતર્ગત આરોપીને પેટન્ટ ભંગ ચાલુ રાખવાથી અટકાવવામાં આવે છે.
પ્રકાર:

અંતરિમ / અસ્થાયી ઇન્જંક્શન (Temporary Injunction): કેસ ચાલું હોય ત્યારે નુકસાન અટકાવવા માટે આપવામાં આવે છે.
કાયમી ઇન્જંક્શન (Permanent Injunction): અંતિમ ચુકાદા પછી આપવામાં આવે છે.

હાનિભરપાઈ (Damages)

પેટન્ટ ધારકને થયેલા આર્થિક નુકસાન માટે વળતર.
તેમાં નફામાં ઘટાડો, બજારમાં નુકસાન અથવા યોગ્ય રોયલ્ટી (royalty) સામેલ થઈ શકે છે.

નફામાં ભાગ

ક્યારેક કોર્ટ હાનિભરપાઈ આપવાને બદલે, આરોપીને કહે છે કે તે પેટન્ટ ભંગ દ્વારા કમાયેલા નફા પેટન્ટ ધારકને સોંપે.

ઉત્પાદનોની જપ્તી કે નાશ (Delivery/Seizure of Infringing Goods)

કોર્ટ આદેશ આપે છે કે પેટન્ટ ભંગ કરેલ સામાનને નષ્ટ કરવો અથવા પેટન્ટ ધારકને સોંપવો.

પેટન્ટની માન્યતા જાહેર કરવી (Declaration of Validity)

કોર્ટ પેટન્ટ માન્ય છે અને ભંગ થયો છે તે જાહેર કરી શકે છે, જેથી પેટન્ટ ધારકના અધિકારો મજબૂત થાય.

B. ફોજદારી ઉપાયો (Criminal Remedies)

👉 પેટન્ટ ભંગ પોતે ગુનો નથી, પરંતુ કેટલીક ક્રિયાઓ માટે દંડનો પ્રાવધાન છે:

ખોટો દાવો કરવો (False Representation)

ખોટી રીતે કહેવું કે ઉત્પાદન પેટન્ટ કરેલું છે.
📖 Sec. 120 → દંડ ₹1 લાખ સુધી.

અનધિકૃત દાવો (Unauthorized Claim of Patent Rights)

ખોટા ભંગના કેસની ધમકી આપવી.
📖 Sec. 144 → કોર્ટ આવા ખોટા દાવાને રોકી શકે.

પેટન્ટ રજિસ્ટરમાં ખોટી એન્ટ્રી કરવી (Falsification of Register of Patents)

📖 Sec. 119 → 1 વર્ષ સુધીની કેદ + દંડ.

અનધિકૃત પેટન્ટ એજન્ટ તરીકે કામ કરવું (Practice by Unregistered Patent Agent)

📖 Sec. 123 → પ્રથમ ગુનો: ₹1 લાખ દંડ, ફરી ગુનો: ₹5 લાખ દંડ.

III. પેટન્ટ અધિનિયમ, 1970 હેઠળ દંડ (Penalties)

ધારા (Section)	ગુનો (Offence)	દંડ (Penalty)
Sec. 118	ગુપ્તતા સૂચનાઓનું ઉલ્લંઘન / પેટન્ટનો ખોટો ઉપયોગ	2 વર્ષ સુધીની કેદ અથવા દંડ અથવા બન્ને
Sec. 119	પેટન્ટ રજિસ્ટરમાં ખોટી એન્ટ્રી	1 વર્ષ સુધીની કેદ + દંડ
Sec. 120	"Patented" નો અનધિકૃત દાવો	₹1 લાખ સુધીનો દંડ
Sec. 121	પેટન્ટ માહિતીનો ખોટો ખુલાસો	₹10 લાખ સુધીનો દંડ
Sec. 122	માહિતી આપવા ઈનકાર કરવો કે નિષ્ફળ થવું	₹10 લાખ સુધીનો દંડ
Sec. 123	બિન-રજીસ્ટર્ડ પેટન્ટ એજન્ટ તરીકે પ્રેક્ટિસ	પ્રથમ ગુનો: ₹1 લાખ, ફરી ગુનો: ₹5 લાખ

✅ સારાંશ:

સિવિલ ઉપાયો પેટન્ટ ધારકને હક્કોની સુરક્ષા અને આર્થિક વળતર આપે છે.
ફોજદારી ઉપાયો ખોટા દાવા અને ગેરકાયદેસર પ્રવૃત્તિઓ અટકાવવા માટે છે.
કડક દંડ વ્યવસ્થા પેટન્ટ પ્રણાલીને પારદર્શક અને વિશ્વસનીય બનાવે છે.

ભાગ – B : કૉપિરાઇટ

પ્ર. 1 : કૉપિરાઇટની ઉત્પત્તિ

પરિચય (Introduction)

કોપીરાઇટ (Copyright) એ બૌદ્ધિક સંપત્તિ અધિકારો (Intellectual Property Rights – IPR) નો એક શાખા છે.
તે લેખકો, કળાકારો, સંગીતકારો, ફિલ્મ નિર્માતા અને સોફ્ટવેર ડેવલપરોની મૂળ સર્જનાત્મક રચનાઓને સુરક્ષિત કરે છે.
પેટન્ટથી ભિન્ન: પેટન્ટ શોધોને સુરક્ષિત કરે છે, જ્યારે કોપીરાઇટ સાહિત્ય, કલા, સંગીત, નાટ્યકૃતિ વગેરેને સુરક્ષિત કરે છે.
કોપીરાઇટની વિચારધારા સમય સાથે વિકસી છે, અને બે હિતોને સંતુલિત કરે છે:

સર્જકોના હિત: પોતાના કાર્ય પર નિયંત્રણ અને કમાણીનો અધિકાર.
સામાજિક હિત: જ્ઞાનનો પ્રાપ્ય અને ઉપયોગ કરવાની સુવિધા.

II. પ્રારંભિક ઉત્પત્તિ (Early Origins)

a) પ્રાચીન સમય (Printing Press પહેલા)

પ્રાચીન સમયમાં, કાર્યોને હાથથી નકલ કરવામાં આવતી હતી.
કોઈ સુરક્ષા વ્યવસ્થા ન હતી – કાર્યની નકલ બાદ લેખકો પાસે નિયંત્રણ ઓછું.
ઉદાહરણ: ગ્રીક નાટ્યકારોની નાટકો ઘણી વખત અનધિકૃત રીતે પ્રસ્તુત થતી.

b) છાપખાના ક્રાંતિ (15મી સદી)

છાપખાના (Printing Press) ની શોધ – યોહાનેસ ગુટેનબર્ગ, 1440.
પુસ્તકો હવે મોટા પાયે નકલ થઇ શક્યા.
સમસ્યા: અનધિકૃત પ્રસાર (Piracy) વધ્યું.
લેખકો અને છાપકરો કાનૂની સુરક્ષા માંગવા લાગ્યા.

III. યુરોપમાં વિકાસ (Development in Europe)

a) ઇંગ્લેન્ડ – લાઇસન્સ સિસ્ટમ (16–17મી સદી)

શરૂઆતમાં, અંગ્રેજી રાજમુક્તિએ ચોક્કસ છાપકરોને પ્રિન્ટિંગ મોનોપૉલી આપી.
આ સાચા કોપીરાઇટ કાનૂન નહોતાં, માત્ર સરકારી નિયંત્રણ.
લંડનની Stationers’ Company ને પુસ્તકો છાપવાનો વિશેષ અધિકાર.
લેખકો પાસે હજુ પણ પોતાના કાર્ય પર અધિકાર નહોતો.

b) Statute of Anne (1710) – પ્રથમ કોપીરાઇટ કાનૂન

વિશ્વનો પ્રથમ કોપીરાઇટ કાનૂન.
સંપૂર્ણ શીર્ષક: “An Act for the Encouragement of Learning”.
મુખ્ય નિયમો:

લેખકોને (છાપકરો નહીં) પુસ્તકો પ્રકાશિત કરવાનો વિશેષ અધિકાર.
શરૂઆતમાં સુરક્ષા સમય: 14 વર્ષ, જો લેખક જીવતો હોય તો એકવાર નવું કરવું.
સમાપ્તિ પછી, કાર્ય પબ્લિક ડોમેઇન માં જાય.

મહત્વ: પ્રથમ વખત કોપીરાઇટ પબ્લિશરથી લેખક તરફ પરિવર્તિત થયું.
આ કાનૂન આધુનિક કોપીરાઇટ સિસ્ટમનો આધાર ગણાય છે.

c) યુરોપ અને અમેરિકા માં વિસ્તરણ

અન્ય યુરોપીય દેશોએ (ફ્રાન્સ, જર્મની, ઈટાલી) 18–19મી સદીમાં પોતાનો કાયદો બનાવ્યો.
યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ: પ્રથમ કોપીરાઇટ કાયદો 1790 માં પસાર.

સૂચિ, નકશા અને પુસ્તકો માટે 14 વર્ષ + 14 વર્ષનો પુનર્વાર.

ફ્રાન્સ: લેખકના નૈતિક હક્કો (Moral Rights) પર ભાર.

IV. આંતરરાષ્ટ્રીય વિકાસ (International Developments)

a) બર્ન કન્વેન્શન (Berne Convention, 1886)

પ્રથમ મોટું આંતરરાષ્ટ્રીય કોપીરાઇટ કરાર.
સિદ્ધાંતો:

ઓટોમેટિક પ્રોટેક્શન: રજિસ્ટ્રેશન વિના પણ કોપીરાઇટ સક્રિય.
નેશનલ ટ્રીટમેન્ટ: વિદેશી લેખકોને સ્થાનિક લેખકો જેટલાં અધિકાર.
ન્યૂનતમ સમય: લેખકના જીવન + 50 વર્ષ.

ભારત બર્ન કન્વેન્શનમાં 1928 માં સામેલ થયું.

b) યુનિવર્સલ કોપીરાઇટ કન્વેન્શન (Universal Copyright Convention, 1952)

યુનેસ્કોએ રચ્યું, જે દેશો બર્નમાં ન જોડાયેલા હતા.
સરળ અને યોગ્ય પ્રણાલી, ખાસ કરીને યુએસ અને વિકાસશીલ દેશો માટે.

c) TRIPS એગ્રીમેન્ટ (1995)

વિશ્વ વાણિજ્ય સંગઠન (WTO) હેઠળ.
કોપીરાઇટ સુરક્ષા વૈશ્વિક વેપાર બાધ્યતા બની.
હેરીટેજ: જીવન + 50 વર્ષ (પછી ઘણા દેશોએ જીવન + 70 વર્ષ અપનાવ્યું).

✅ સારાંશ:

કોપીરાઇટનો વિકાસ માનવીય સર્જનાત્મકતા અને જ્ઞાનની ઉપલબ્ધિ વચ્ચે સંતુલન માટે થયો.
છાપખાના ક્રાંતિ અને આંતરરાષ્ટ્રીય કરારો દ્વારા કોપીરાઇટ વ્યાપક અને વૈશ્વિક બન્યું.
આ સિદ્ધાંતો આજે પણ લેખકો અને સામાજિક હિતો વચ્ચે સંતુલન જાળવે છે

V. ભારતમાં કોપીરાઇટની ઉત્પત્તિ (Origin of Copyright in India)

a) Colonial Period (અંગ્રેજી શાસન)

બ્રિટિશ કોપીરાઇટ કાયદો ભારતમાં ઔપનિવેશિક શાસન દરમિયાન લાગુ પડતો.
પ્રથમ ભારતીય Copyright Act 1914 પસાર થયું, જે મુખ્યત્વે British Copyright Act 1911 પર આધારિત હતું.

b) Post-Independence (સ્વતંત્રતા પછી)

સ્વતંત્રતા પછી, Copyright Act, 1957 પસાર કરાયું.
આ કાયદામાં અનેક વખત સુધારા થયા છે (1983, 1984, 1992, 1994, 1999, 2012) જેથી ડિજિટલ યુગ અને આંતરરાષ્ટ્રીય જવાબદારીઓને અનુરૂપ રહે.

VI. આધુનિક યુગ (Modern Era of Copyright)

આજના સમયમાં કોપીરાઇટ ફક્ત પુસ્તકો અને કલા સુધી મર્યાદિત નથી, તે હવે સુરક્ષિત કરે છે:

સોફ્ટવેર પ્રોગ્રામ્સ
સિનેમેટોગ્રાફિક ફિલ્મો (ચલચિત્રો, વીડિયો)
સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગ્સ (મ્યુઝિક આલ્બમ, પોડકાસ્ટ)
પ્રસારણ અને પ્રદર્શન (broadcasts and performances)
ડિજિટલ કન્ટેન્ટ (ઇન્ટરનેટ, ઇ-બુક્સ, સ્ટ્રીમિંગ પ્લેટફોર્મ)
ઇન્ટરનેટના વધારાથી પાઇરસી (Piracy) વૈશ્વિક પડકાર બન્યો → કડક અમલ પ્રણાલીઓ વિકસાવવામાં આવી.

VII. કોપીરાઇટના મુખ્ય ટપાલ (Key Milestones)

વર્ષ (Year)	ઘટના (Event)
1440	ગુટેનબર્ગનું છાપખાનું શોધાયું (Gutenberg’s Printing Press)
1557	ઇંગ્લેન્ડમાં Stationers’ Company ને મોનોપૉલી આપી
1710	Statute of Anne – પ્રથમ કોપીરાઇટ કાયદો
1790	યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં પ્રથમ Copyright Law
1886	બર્ન કન્વેન્શન (Berne Convention)
1914	પ્રથમ ભારતીય Copyright Act
1957	સ્વતંત્ર ભારતનું Copyright Act
1995	TRIPS એગ્રીમેન્ટ (WTO)
2012	ભારતીય Copyright Act નો છેલ્લો સુધારો

Que – 2. Definition (કોઈપણ કાર્યનો કાયદેસર અધિકાર)

મૂળ અર્થ (Basic Meaning)

“Copyright” નો અર્થ શબ્દશઃ: “નકલ કરવાનો અધિકાર”.
તે મૂળ સર્જનકારી કાર્યના સર્જકને આપવામાં આવેલ વિશેષ કાનૂની અધિકાર છે.
કોપીરાઇટ વિચારના અભિવ્યક્તિ પર લાગુ પડે છે, વિચાર પર નહીં.

👉 ઉદાહરણ:

તમે પ્રેમકથા લખો છો:

કથાવસ્તુ (boy meets girl, love story) પર કોપીરાઇટ લાગતું નથી.
પરંતુ તમારું અનન્ય અભિવ્યક્તિ (characters, dialogues, writing style) સુરક્ષિત છે.

કાનૂની વ્યાખ્યા (Legal Definition – India)

Copyright Act, 1957 (Section 14) મુજબ:

પોતાના કાર્યને નકલ (reproduce) કરી શકે છે.
વિતરિત (distribute, sell, rent, share) કરી શકે છે.
પ્રદર્શન (perform) કરી શકે છે – નાટક, કોન્સર્ટ.
રૂપાંતર (adapt) કરી શકે છે – નવલકથા ફિલ્મમાં.
અનુવાદ (translate) કરી શકે છે – બીજી ભાષામાં.
જાહેર કરવું (communicate to the public) – broadcast, streaming.

પ્રકાર:

સાહિત્ય કાર્ય (Literary works): પુસ્તકો, સોફ્ટવેર, ડેટાબેઝ
નાટ્યકૃતિ (Dramatic works): નાટક, સ્ક્રિપ્ટ
સંગીત કાર્ય (Musical works): ગીત, ટ્યુન, શીટ મ્યુઝિક
કલા કાર્ય (Artistic works): પેઇન્ટિંગ, ફોટોગ્રાફ, મૂર્તિ
સિનેમેટોગ્રાફિક ફિલ્મો (Movies, videos)
સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગ્સ (Music albums, podcasts)

✅ સારાંશ:

Copyright દ્વારા સર્જકને અધિકાર મળ્યા છે કે તે પોતાના કાર્યને કઈ રીતે વપરાય, પ્રદર્શિત થાય અને વિતરે તે નિયંત્રિત કરી શકે.
તે અનધિકૃત નકલ અને ઉપયોગ સામે સુરક્ષા આપે છે.

Que 3 – કોપીરાઇટના પ્રકાર (Types of Copyright)

સાહિત્ય કાર્ય (Literary Works) – પુસ્તકો, લેખો, કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામ્સ.
નાટ્યકૃતિ (Dramatic Works) – નાટકો, સ્ક્રિપ્ટ.
સંગીત કાર્ય (Musical Works) – ગીતો, શીટ મ્યુઝિક.
કલા કાર્ય (Artistic Works) – પેઇન્ટિંગ, ડ્રોઇંગ, લોગો.
સિનેમેટોગ્રાફિક ફિલ્મો (Cinematographic Films) – મૂવીઝ, ડોક્યુમેન્ટરીઝ.
સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગ્સ (Sound Recordings) – મ્યુઝિક આલ્બમ, ઑડિયો બુક.
સોફ્ટવેર (Software) – સોર્સ કોડ, ઑબ્જેક્ટ કોડ.

કોપીરાઇટની લક્ષણો (Characteristics of Copyright)

વિશેષ અધિકાર (Exclusive Right) – ફક્ત સર્જક (અથવા અધિકૃત લાઇસન્સી) જ કાર્યનો ઉપયોગ કરી શકે.
સ્વચાલિત સુરક્ષા (Automatic Protection) – કાર્ય સર્જાતા જ કોપીરાઇટ શરૂ થાય છે. લેખન, રેકોર્ડિંગ, પેઇન્ટિંગ વગેરેને લગતું. નોંધણી ફરજિયાત નથી, પરંતુ કોર્ટમાં મદદરૂપ થાય છે.
વિચાર નહીં, અભિવ્યક્તિ સુરક્ષિત (Covers Expression, Not Ideas) – વિચાર નહીં, પણ તેની રજૂઆત.
પ્રદેશિયતા (Territorial Nature) – કોપીરાઇટ કાયદા રાષ્ટ્રીય, પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય કરારો (જેમ કે Berne Convention)થી વિદેશમાં પણ સુરક્ષા.
સીમિત અવધિ (Limited Duration) – કાયમ માટે નહીં, સામાન્ય રીતે લેખકના જીવન + 60 વર્ષ (ભારતમાં).

પ્રશ્ન 4 – ભારતમાં કોપીરાઇટ નોંધણી પ્રક્રિયા (Registration Procedure)

1. પરિચય (Introduction)

કોપીરાઇટ સ્વચાલિત છે, કાર્ય સર્જાતા જ લાગુ પડે છે (પુસ્તક, ફિલ્મ, ગીત, સોફ્ટવેર).
નોંધણી ફરજિયાત નથી, પણ કોર્ટમાં મજબૂત પુરાવો તરીકે ઉપયોગી છે.

2. અધિકારી / સંસ્થા (Authority Responsible)

ભારતમાં, Copyright Office હેઠળ DPIIT, Ministry of Commerce & Industry.
Registrar of Copyrights નોંધણી પ્રક્રિયા સંભાળે છે.

3. તબક્કાવાર નોંધણી પ્રક્રિયા (Step-by-Step Registration)

Step 1: અરજી (Application)

સર્જક, કોપીરાઇટ માલિક અથવા અધિકૃત એજન્ટ Form XIV ભરે.
અરજી ઓનલાઇન અથવા ફિઝીકલ કરી શકાય છે.
દરેક કાર્ય માટે અલગ અરજી: પુસ્તક, ગીત, ફિલ્મ, સોફ્ટવેર.

Example:

ફિલ્મકાર લખાણ (Script – Literary Work) અને ફિલ્મ (Cinematographic Film) બંને નોંધાવે → 2 અરજી ફાઈલ કરવી.

Step 2: ફી ચૂકવણી (Payment of Fees)

અરજી સાથે નિયમિત ફી:

સાહિત્ય કાર્ય (પુસ્તક/સોફ્ટવેર): ₹500
સિનેમેટોગ્રાફિક ફિલ્મ: ₹5,000
સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગ: ₹2,000

Step 3: ડાયરી નંબર (Diary Number)

અરજી મળ્યા બાદ Diary Number મળે છે → નોંધણી પ્રક્રિયા શરૂ થઇ છે તેનું પુરાવો.

Step 4: 30 દિવસની પ્રતીક્ષા (Waiting Period)

આ અવધિ દરમિયાન કોઈપણ વ્યક્તિ અન્ય આરોપ કરી શકે છે.

Example:

બે લેખકો જ નહિ, કોઈ પુસ્તક પર કોપીરાઇટ માટે દાવો કરે → બીજો લેખક આ સમય દરમિયાન આક્ષેપ દાખલ કરી શકે.

Step 5: અરજીની પરીક્ષા (Examination)

કોઈ આક્ષેપ ન હોય → આગળ વધે.
આક્ષેપ હોય → કોર્ટ/Registrar બંને પક્ષનું સુનાવણી.
પરીક્ષા:

કાર્યની મૂળત્વ (Originality)
અરજી સંપૂર્ણ છે કે નહીં
કાર્યનું યોગ્ય શ્રેણીકરણ

Step 6: નોંધણી અને પ્રમાણપત્ર (Registration & Certificate)

સંતોષકારક → Registrar “Register of Copyrights” માં દાખલ કરે.
Copyright Certificate ઇસ્યુ કરે → કોર્ટમાં પુરાવા તરીકે ઉપયોગ.

4. સમયરેખા (Timeline)

2–8 મહિના (આક્ષેપ હોય તો મુદ્દટ વધારી શકે).

5. જરૂરી દસ્તાવેજો (Documents Required)

Form XIV
કાર્યની નકલ (પુસ્તક, CD/DVD, સોર્સ કોડ પ્રિન્ટ)
સહ-લેખકો પાસેથી NOC, જો લાગુ પડે
Power of Attorney, જો એજન્ટ દ્વારા ફાઈલ કરાય

6. ઉદાહરણ (Examples)

પુસ્તક: લેખક નવલકથા માટે Form XIV ભરે, ₹500 ફી સાથે 2 નકલ મોકલે → 3 મહિના પછી પ્રમાણપત્ર.
ગીત: અલગ અલગ અરજી:

ગીતના શબ્દો (Literary Work)
ગીતની ધૂન (Musical Work)
સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગ (CD)

સોફ્ટવેર: સોર્સ કોડના પ્રથમ 10 અને છેલ્લાં 10 પૃષ્ઠ સાથે નોંધણી, સંવેદનશીલ કોડ બ્લોક.

7. નોંધણીનું મહત્વ (Importance of Registration)

કોર્ટમાં “prima facie evidence” તરીકે ઉપયોગ.
લેખકત્વ પર વિવાદ ટાળવું.
લાઇસન્સિંગ અને વેપાર માટે મદદરૂપ.
વિદેશમાં નિકાસ માટે ઉપયોગી.

8. નિષ્કર્ષ (Conclusion)

કોપીરાઇટ સ્વચાલિત છે, નોંધણી સુરક્ષા મજબૂત કરે છે.
પ્રક્રિયા: અરજી → ફી → ડાયરી નંબર → 30 દિવસ → પરીક્ષા → નોંધણી
નોંધાયેલા કોપીરાઇટ દ્વારા લેખકો, સંગીતકારો, ફિલ્મકારો અને સોફ્ટવેર ડેવલપર્સ પોતાની રચનાત્મકતા કાયદેસર સુરક્ષિત કરી શકે છે અને પાઇરસી સામે લડાઈ લઈ શકે છે.

પ્રશ્ન 5 – કૉપિરાઇટ હસ્તાંતરણ અને પરવાનગી (Copyright Assignment and License)

1. પરિચય

કૉપિરાઇટ એ એક પ્રકારની બૌદ્ધિક સંપત્તિ (Intellectual Property) છે. એટલે કે તેને ફિઝિકલ સંપત્તિ જેવી રીતે હસ્તાંતરિત (transfer), વેચી (sell) અથવા પરવાનગી (license) આપી શકાય છે.
સર્જક (લેખક/કલાકાર/સોફ્ટવેર ડેવલપર) પોતે હંમેશા પોતાના કાર્યનો ઉપયોગ ન કરતાં હોય – તેઓ આર્થિક લાભ માટે પોતાના અધિકારો અન્ય કોઈને હસ્તાંતરિત (assign) કે પરવાનગી (license) આપી શકે છે.

👉 ઉદાહરણ: કોઈ લેખક પોતાનાં નવલકથાના પ્રકાશન હકો પ્રકાશક કંપનીને વેચે.
📖 કાનૂની આધાર: કૉપિરાઇટ અધિનિયમ, 1957 – કલમ 18 થી 30.

2. કૉપિરાઇટનું હસ્તાંતરણ (Assignment of Copyright)

અર્થ

હસ્તાંતરણનો અર્થ છે કૉપિરાઇટના માલિકીના અધિકારોનું (પૂર્ણ કે આંશિક) કાયમી ટ્રાન્સફર.
હસ્તાંતરણ પછી હકદાર (assignee) નવો કૉપિરાઇટ માલિક બની જાય છે અને તે તમામ હકોનો લાભ લઈ શકે છે જેમ સર્જકે લીધો હોત.

મુખ્ય લક્ષણો

હસ્તાંતરણ લખાણમાં હોવું જોઈએ અને મૂળ માલિક (assignor) દ્વારા સહી કરેલું હોવું જોઈએ.
હસ્તાંતરણ પૂર્ણ કે આંશિક હોઈ શકે:

પૂર્ણ: આખો કૉપિરાઇટ ટ્રાન્સફર.
આંશિક: ચોક્કસ હકો (જેમ કે પ્રકાશન, પણ અનુવાદ નહિ).

હસ્તાંતરણ પ્રદેશ આધારિત હોઈ શકે (માત્ર ભારત માટે કે વિશ્વવ્યાપી).
અવધિ સ્પષ્ટ હોવી જોઈએ (જો ન લખાય તો → 5 વર્ષ માનવામાં આવે).
પ્રદેશ સ્પષ્ટ હોવો જોઈએ (જો ન લખાય તો → માત્ર ભારત માનવામાં આવે).

ઉદાહરણ

કોઈ નવલકથાકાર પોતાનાં પ્રકાશન હકો પેંગ્વિન પબ્લિશર્સને આપે.
પ્રકાશકને 10 વર્ષ માટે ભારતમાં પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનો કૉપિરાઇટ મળશે.
10 વર્ષ પછી હકો પાછા લેખક પાસે જશે.

દૃષ્ટાંત

જો કોઈ સંગીતકાર પોતાની રચનાનું કૉપિરાઇટ રેકોર્ડ લેબલને વેચે, તો રેકોર્ડ લેબલ કરી શકે:

CD બનાવવી
ગીતને ઑનલાઇન સ્ટ્રીમ કરવું
રોયલ્ટી કમાણી કરવી
➡️ મૂળ સંગીતકાર પાસે એ હકો નહીં રહે, જો સુધી એ એગ્રીમેન્ટમાં ખાસ ન લખાયું હોય.

3. કૉપિરાઇટની પરવાનગી (License of Copyright)

અર્થ

લાઇસન્સનો અર્થ છે કૉપિરાઇટનો માલિક હકો ગુમાવ્યા વગર, અન્ય વ્યક્તિને તેની રચના ઉપયોગ કરવાની છૂટ આપે.
કૉપિરાઇટનો માલિકી હક સર્જક પાસે જ રહે છે.

લાઇસન્સના પ્રકાર

એક્સક્લૂઝિવ લાઇસન્સ (Exclusive License)

માત્ર લાઇસન્સધારકને જ કામનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર હોય છે. મૂળ માલિક પણ તેનો ઉપયોગ કરી શકતો નથી.
ઉદાહરણ: નેટફ્લિક્સે કોઈ ફિલ્મના સ્ટ્રીમિંગના હકો ખરીદ્યા હોય, તો પ્રોડ્યુસર એમેઝોન પ્રાઇમને એ હકો આપી શકતા નથી.

નૉન-એક્સક્લૂઝિવ લાઇસન્સ (Non-Exclusive License)

એક કરતાં વધારે લોકોને એક જ કામ ઉપયોગ કરવાની છૂટ આપવામાં આવી શકે.
ઉદાહરણ: કોઈ ગીતને Spotify, JioSaavn અને Gaana – ત્રણેય પર લાઇસન્સ આપવામાં આવે.

કમ્પલ્સરી લાઇસન્સ (Compulsory License) – કલમ 31, કૉપિરાઇટ અધિનિયમ

કૉપિરાઇટ બોર્ડ/કોર્ટ દ્વારા જાહેર હિતમાં આપવામાં આવે છે.
ઉદાહરણ: જો કોઈ ગીત જનતા માટે ઉપલબ્ધ કરવામાં ન આવે, તો કોર્ટ કોઈને યોગ્ય રોયલ્ટી ચૂકવી તેનો ઉપયોગ કરવાની છૂટ આપી શકે.

લાઇસન્સની મુખ્ય શરતો

લખાણમાં હોવું આવશ્યક.
ચોક્કસ હેતુ માટે મર્યાદિત હોઈ શકે (જેમ કે બ્રોડકાસ્ટ માટે, પણ ફિલ્મ એડેપ્ટેશન માટે નહિ).
ચોક્કસ સમય અને પ્રદેશ માટે હોઈ શકે.
લાઇસન્સથી માલિકી ટ્રાન્સફર થતી નથી – કૉપિરાઇટ મૂળ સર્જક પાસે જ રહે છે.

ઉદાહરણ

કોઈ ફોટોગ્રાફર કંપનીને પોતાની તસવીર 3 વર્ષ માટે જાહેરાતોમાં ઉપયોગ કરવા લાઇસન્સ આપે.
ફોટોગ્રાફર માલિક જ રહેશે, પણ કંપની 3 વર્ષ સુધી તે તસવીર કાયદેસર ઉપયોગ કરી શકે.

4. હસ્તાંતરણ અને પરવાનગી વચ્ચેનો તફાવત

આધાર	હસ્તાંતરણ (Assignment)	પરવાનગી (License)
માલિકી	નવો માલિક (assignee) બને છે	મૂળ માલિક પાસે જ રહે છે
સ્વરૂપ	કાયમી/દીર્ઘકાળીન ટ્રાન્સફર	સમયબદ્ધ પરવાનગી
હકો	નવો માલિક તમામ હકોનો ઉપયોગ કરી શકે	લાઇસન્સધારકને માત્ર મર્યાદિત ઉપયોગનો અધિકાર
ઉદાહરણ	લેખક પુસ્તકના હકો પ્રકાશકને સોંપે	લેખક ઈ-બુક હકો Amazon Kindle ને લાઇસન્સ આપે

5. હસ્તાંતરણ અને પરવાનગીનું મહત્વ

સર્જકોને તેમની રચનાઓ વ્યાપારી રીતે ઉપયોગી બનાવવામાં મદદ કરે છે.
રચનાઓ વિશાળ જનસમૂહ સુધી પહોંચે છે.
સર્જક અને કંપનીઓ વચ્ચે સહકાર વધે છે.
લેખકો, સંગીતકારો અને ફિલ્મમેકર્સને રોયલ્ટી આવક મળે છે.

6. કેસ કાયદાનું ઉદાહરણ

Indian Performing Right Society (IPRS) v. Eastern India Motion Pictures (1977)

મુદ્દો: ફિલ્મોમાં વપરાયેલા ગીતોમાં કૉપિરાઇટ સંગીતકાર પાસે રહે કે ફિલ્મના નિર્માતાઓ પાસે જાય?
ચુકાદો: જો કરારમાં જુદી શરત ન હોય તો પ્રોડ્યુસર સંગીતકાર પાસેથી હસ્તાંતરણ દ્વારા કૉપિરાઇટ મેળવે છે.

7. નિષ્કર્ષ

હસ્તાંતરણ (Assignment) = કૉપિરાઇટના માલિકી હકોનું ટ્રાન્સફર.
પરવાનગી (License) = કૉપિરાઇટનો માલિક હકો ગુમાવ્યા વગર બીજા વ્યક્તિને મર્યાદિત છૂટ આપે.
બન્ને લખાણમાં હોવા જોઈએ અને સ્પષ્ટ રીતે અવધિ, પ્રદેશ અને હકો દર્શાવેલા હોવા જોઈએ.
એ સર્જકોના હકોને સુરક્ષિત કરે છે અને સાથે જનહિત તથા આર્થિક લાભ પણ સુનિશ્ચિત કરે છે

Que 6 – Copyright નું સમયગાળો (Term of Copyright)

1. પરિચય

કૉપિરાઇટ કાયમી નથી; તે ચોક્કસ સમયગાળાની જ છૂટ આપવામાં આવે છે.
સમયગાળો પૂરો થયા પછી રચના પબ્લિક ડોમેઇનમાં જાય છે, એટલે કે કોઈપણ વ્યક્તિ તેને પરવાનગી કે ચુકવણી વગર ઉપયોગ કરી શકે.
કૉપિરાઇટ સુરક્ષા માટેના સમયગાળાને “કૉપિરાઇટની અવધિ” (Term of Copyright) કહેવામાં આવે છે.

📖 ભારતમાં કાનૂની આધાર: કૉપિરાઇટ અધિનિયમ, 1957 (ફેરફારો સહિત).
📖 આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણ: બર્ન કન્વેન્શન (ઓછામાં ઓછા 50 વર્ષ સુરક્ષા).

2. સામાન્ય નિયમ

કૉપિરાઇટનો સમયગાળો રચનાના પ્રકાર (સાહિત્યિક, કલાત્મક, ફિલ્મ, સોફ્ટવેર વગેરે) અને લેખકના મૃત્યુ અથવા પ્રકાશન તારીખ પર આધારિત છે.
ભારતમાં મોટાભાગની રચનાઓ માટે: લેખકનું જીવન + મૃત્યુ પછી 60 વર્ષ.

3. વિવિધ રચનાઓ માટે કૉપિરાઇટની અવધિ

(A) સાહિત્યિક, નાટ્યાત્મક, સંગીત તથા કલાત્મક રચનાઓ

અવધિ: લેખકનું જીવન + મૃત્યુ પછી 60 વર્ષ.
60 વર્ષનો સમયગાળો લેખકના મૃત્યુના વર્ષ પછીની કેલેન્ડર વર્ષથી શરૂ થાય છે.

👉 ઉદાહરણ:
લેખકે 2000માં નવલકથા લખી અને 2020માં મૃત્યુ પામ્યા.
➡ કૉપિરાઇટ 31 ડિસેમ્બર 2080 સુધી ચાલશે.
ત્યારબાદ પુસ્તક જનસામાન્ય માટે મુક્ત થઈ જશે.

(B) અનામિક અને ઉપનામવાળી રચનાઓ

જો લેખકની ઓળખ જાહેર ન થાય, તો પ્રકાશનથી 60 વર્ષ સુધી કૉપિરાઇટ.
જો લેખક પછી પોતાની ઓળખ જાહેર કરે, તો સામાન્ય નિયમ (જીવન + 60 વર્ષ) લાગુ પડે.

👉 ઉદાહરણ:
2010માં કોઈ કવિતા ખોટા નામે પ્રકાશિત થાય.
➡ જો ઓળખ ક્યારેય જાહેર ન થાય, તો કૉપિરાઇટ 31 ડિસેમ્બર 2070 સુધી રહેશે.

(C) મૃત્યુ પછી પ્રકાશિત રચનાઓ (Posthumous Works)

લેખકના મૃત્યુ બાદ પ્રકાશિત થયેલ રચનાઓ માટે → પ્રકાશનથી 60 વર્ષ.

👉 ઉદાહરણ:
લેખક 2000માં મૃત્યુ પામે, પરંતુ ડાયરી 2015માં પ્રકાશિત થાય.
➡ કૉપિરાઇટ 31 ડિસેમ્બર 2075 સુધી રહેશે.

(D) ચલચિત્ર ફિલ્મો (Cinematograph Films)

પ્રકાશન પછીની કેલેન્ડર વર્ષથી 60 વર્ષ.

👉 ઉદાહરણ:
2012માં ફિલ્મ પ્રકાશિત થાય.
➡ કૉપિરાઇટ 31 ડિસેમ્બર 2072 સુધી રહેશે.

(E) સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગ્સ

ફિલ્મો જેવો જ નિયમ → પ્રકાશનથી 60 વર્ષ.

👉 ઉદાહરણ:
2015માં સંગીત આલ્બમ પ્રકાશિત થાય.
➡ કૉપિરાઇટ 31 ડિસેમ્બર 2075 સુધી રહેશે.

(F) સરકારી રચનાઓ (Sec. 28)

ભારત સરકાર કે રાજ્ય સરકાર દ્વારા બનાવેલ/પ્રકાશિત રચનાઓ.
કૉપિરાઇટ → પ્રથમ પ્રકાશનથી 60 વર્ષ.

👉 ઉદાહરણ:
2005માં સરકારી અહેવાલ પ્રકાશિત થયો → કૉપિરાઇટ 2065 સુધી.

(G) જાહેર ક્ષેત્રની કંપનીઓ (Public Undertakings) (Sec. 28A)

પબ્લિક સેક્ટર કંપનીઓ દ્વારા પ્રકાશિત રચનાઓ.
કૉપિરાઇટ = પ્રકાશનથી 60 વર્ષ.

👉 ઉદાહરણ:
2010માં દૂરસંચાર (Doordarshan) દ્વારા ડોક્યુમેન્ટરી પ્રકાશિત થાય → કૉપિરાઇટ 2070 સુધી.

(H) આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ (Sec. 29)

યુ.એન., WHO, WTO વગેરે દ્વારા પ્રકાશિત રચનાઓ.
કૉપિરાઇટ = પ્રથમ પ્રકાશનથી 60 વર્ષ.

(I) કમ્પ્યુટર સોફ્ટવેર (Computer Programs)

સાહિત્યિક રચનાઓ જેવી જ ગણવામાં આવે છે.
અવધિ = લેખકનું જીવન + 60 વર્ષ.

👉 ઉદાહરણ:
સોફ્ટવેર એન્જિનિયરે 2020માં પ્રોગ્રામ લખ્યું અને 2030માં મૃત્યુ પામ્યા.
➡ કૉપિરાઇટ 2090 સુધી રહેશે.

4. સારાંશ કોષ્ટક: ભારતમાં કૉપિરાઇટની અવધિ

રચનાનો પ્રકાર	કૉપિરાઇટની અવધિ
સાહિત્યિક, નાટ્યાત્મક, સંગીત, કલાત્મક	લેખકનું જીવન + 60 વર્ષ
અનામિક/ઉપનામવાળી	પ્રકાશનથી 60 વર્ષ (જો લેખક જાહેર કરે તો → જીવન + 60)
મૃત્યુ પછી પ્રકાશિત	પ્રકાશનથી 60 વર્ષ
ચલચિત્ર ફિલ્મો	પ્રકાશનથી 60 વર્ષ
સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગ્સ	પ્રકાશનથી 60 વર્ષ
સરકારી રચનાઓ	પ્રકાશનથી 60 વર્ષ
જાહેર ક્ષેત્રની કંપનીઓ	પ્રકાશનથી 60 વર્ષ
આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ	પ્રકાશનથી 60 વર્ષ
કમ્પ્યુટર સોફ્ટવેર	લેખકનું જીવન + 60 વર્ષ

5. નિશ્ચિત અવધિનું મહત્વ

સર્જક અને તેના વારસદારોને આર્થિક લાભ મળે છે.
અવધિ પૂરી થયા બાદ રચનાઓ જાહેર હિતમાં આવી જાય છે → શિક્ષણ, સંસ્કૃતિ અને સર્જનાત્મકતામાં ઉપયોગ થઈ શકે.
સર્જકો અને જનહિત વચ્ચેનું સંતુલન જાળવે છે.

6. કેસ કાયદાનું ઉદાહરણ

Eastern Book Company v. D.B. Modak (2008)

સુપ્રીમ કોર્ટનો મત: કૉપિરાઇટ લેખકની મૂળ અભિવ્યક્તિને જ સુરક્ષા આપે છે, વિચારોને નહિ.
કૉપિરાઇટની અવધિ પૂરી થયા પછી રચના જનસામાન્ય માટે ઉપલબ્ધ થાય છે.

7. નિષ્કર્ષ

કૉપિરાઇટનો સમયગાળો રચનાના સ્વરૂપ પર આધારિત છે.
સામાન્ય નિયમ: લેખકનું જીવન + 60 વર્ષ.
ફિલ્મો, સાઉન્ડ રેકોર્ડિંગ્સ, સરકારી રચનાઓ → પ્રકાશનથી 60 વર્ષ.
આ મર્યાદિત અવધિ સર્જકોને પુરસ્કૃત કરે છે અને સાથે સમાજને સંસ્કૃતિક ઍક્સેસ આપે છે.

પ્રશ્ન 7 – Copyright Piracy (કોપીરાઇટ ચોરી / પાયરીસી)

1. પરિચય (Introduction)

કૉપિરાઇટ પાયરસી (Copyright Piracy): કૉપિરાઇટ ધરાવતા માલિકની પરવાનગી વિના તેનો ઉપયોગ, નકલ, અથવા વિતરણ કરવું.
આ મૂળભૂત રીતે કૉપિરાઇટ ભંગ (Infringement) છે, પણ મોટા પાયે અથવા વ્યાપારિક હેતુસર કરવામાં આવે છે.
પરિણામે સર્જકને આવકનું નુકસાન થાય છે અને ગેરકાયદેસર બજારોને પ્રોત્સાહન મળે છે.

📖 કાનૂની આધાર: કૉપિરાઇટ અધિનિયમ, 1957 (ભારત) + બર્ન કન્વેન્શન, TRIPS Agreement.

2. પાયરસીનો અર્થ (Meaning of Piracy)

પાયરસી = “બૌદ્ધિક સંપત્તિની ચોરી.”
બિનઅધિકૃત રીતે પુસ્તકો, ફિલ્મો, ગીતો, સોફ્ટવેર વગેરેની નકલ કે વિતરણ કરવું.
Fair Use જેવી મર્યાદિત છૂટથી અલગ, પાયરસી ગેરકાયદેસર છે.

👉 ઉદાહરણ:

ટોરેન્ટ સાઇટ પરથી ફિલ્મ ડાઉનલોડ કરવી.
પુસ્તકની ફોટોકૉપી કરી વેચાણ કરવું.

3. કૉપિરાઇટ પાયરસીના પ્રકારો (Types of Piracy)

(A) પુસ્તક પાયરસી: ગેરકાયદેસર છાપકામ, ફોટોકૉપી, વેચાણ.
👉 ઉદાહરણ: યુનિવર્સિટીઓ નજીક સસ્તાં પાયરસી પુસ્તકો.

(B) સંગીત પાયરસી: ગીતો/આલ્બમની નકલ અને વિતરણ.
👉 ઉદાહરણ: ગેરકાયદેસર વેબસાઇટ પરથી MP3 ડાઉનલોડ કરવું.

(C) ફિલ્મ પાયરસી: ગેરકાયદેસર રેકોર્ડિંગ અને વિતરણ.
👉 ઉદાહરણ: રિલીઝના દિવસે જ વેબસાઇટ પર ફિલ્મ અપલોડ કરવી.

(D) સોફ્ટવેર પાયરસી: લાઇસન્સ વિના સોફ્ટવેરનો ઉપયોગ.
👉 ઉદાહરણ: ક્રેક કરેલી MS Office ઇન્સ્ટોલ કરવી.

(E) વિડિયો ગેમ પાયરસી: પાયરસી ગેમ્સ ડાઉનલોડ/વેચાણ.
👉 ઉદાહરણ: અનઅથોરાઇઝ્ડ વેબસાઇટ પર ગેમ્સ વેચવી.

(F) ઇન્ટરનેટ/ડિજિટલ પાયરસી: ફિલ્મો, ઇ-બુક્સ, સોફ્ટવેર શેરિંગ/સ્ટ્રીમિંગ.
👉 ઉદાહરણ: ટેલીગ્રામ ચેનલ/TamilRockers પરથી ફિલ્મ ડાઉનલોડ કરવી.

4. પાયરસીનો પ્રભાવ (Effects of Piracy)

આર્થિક નુકસાન – પ્રકાશકો, સર્જકો, સોફ્ટવેર કંપનીઓને નુકસાન.
સર્જનાત્મકતામાં ઘટાડો – સર્જકો નવી રચનાઓ કરવા પ્રોત્સાહિત નથી થતા.
કાનૂની પરિણામો – દંડ + કેદ.
કાળા બજારનું પ્રોત્સાહન – ગેરકાયદેસર વ્યવસાય.
યુઝર જોખમ – પાયરસી સોફ્ટવેરમાં વાયરસ/મેલવેર.

5. કાનૂની જોગવાઈઓ (ભારત)

Sec. 51: પરવાનગી વિના ઉપયોગ = Infringement.
Sec. 63: સજા → 6 મહિના–3 વર્ષ કેદ + ₹50,000–₹2,00,000 દંડ.
Sec. 65A/65B: ડિજિટલ રાઇટ્સ મેનેજમેન્ટ (DRM) તોડવા માટે સજા.

👉 ઉદાહરણ: પાયરસી DVD દુકાન ચલાવવી → કેદ + દંડ.

6. પાયરસી સામે ઉપાયો (Remedies)

(A) નાગરિક ઉપાયો (Civil): Injunction, નુકસાનની ભરપાઇ, નકલ સોંપાવવી.
(B) ફોજદારી ઉપાયો (Criminal): કેદ, દંડ, પાયરસી માલ જપ્ત.
(C) ડિજિટલ ઉપાયો (Digital): IT Act હેઠળ વેબસાઇટ બ્લૉક કરવી.

7. કેસ કાયદા (Case Laws)

Super Cassettes v. Hamar TV (2011): T-Series ગીતો બિનઅનુમતિ પ્રસાર → Injunction.
UTV Software v. 1337x.to (2019): દિલ્હી હાઈકોર્ટ → પાયરસી સાઇટ્સ બ્લોક કરવાનો આદેશ.

8. પાયરસી રોકવાના પગલાં (Steps to Control Piracy)

શાળાઓ/કૉલેજોમાં જાગૃતિ.
પાયરસી સાઇટ્સ પર કડક કાર્યવાહી.
સસ્તાં કાનૂની વિકલ્પો (Netflix, Kindle, Spotify).
DRM, વૉટરમાર્કિંગ જેવી ટેક્નૉલોજી.
આંતરરાષ્ટ્રીય સહકાર.

9. નિષ્કર્ષ (Conclusion)

કૉપિરાઇટ પાયરસી → બૌદ્ધિક સંપત્તિ માટે ગંભીર ખતરો.
આર્થિક/સાંસ્કૃતિક નુકસાન + સર્જનાત્મકતામાં ઘટાડો.
કાયદા (1957 અધિનિયમ) ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ અમલ, જાગૃતિ અને કાનૂની વિકલ્પો જરૂરી છે.

Que – 8: Copyright Infringement (કૉપિરાઇટ ભંગ)

1. પરિચય

કૉપિરાઇટ = લેખક/સર્જકના મૂળ કાર્ય પર કાનૂની હક.
પરવાનગી વિના ઉપયોગ = Infringement.
તે ઇરાદાપૂર્વક અથવા અજાણતા બંને હોઈ શકે, પણ બંને દંડનીય છે.

📖 આધાર: Sec. 51–63, Copyright Act, 1957.

2. વ્યાખ્યા (Sec. 51 મુજબ)

કૉપિરાઇટ ભંગ થાય જો –

પરવાનગી વિના કૉપિરાઇટેડ કાર્ય કરવું.
કોઈ સ્થળ/હોલ/ઑનલાઇન પ્લેટફોર્મ બિનઅનુમતિ ઉપયોગ માટે આપવું.
નકલ આયાત, વેચાણ, વિતરણ કરવું.

👉 ઉદાહરણ: પુસ્તકની નકલ વેચવું, યુટ્યુબ પર ફિલ્મ અપલોડ કરવી, પાયરસી સોફ્ટવેર વાપરવું.

3. ભંગ બનાવતી ક્રિયાઓ

નકલ કરવી (પુસ્તક, સંગીત, ફિલ્મ, સોફ્ટવેર).
Unauthorized CDs/DVDs વેચાણ.
જાહેર પ્રદર્શન વિના લાઇસન્સ.
રેડિયો/ટીવી પર ગીતો બિનઅનુમતિ પ્રસાર.
Adaptation/translation વિના પરવાનગી.
આયાત/નિકાસ પાયરસી સામાન.
ડિજિટલ શેરિંગ/સ્ટ્રીમિંગ.

4. ભંગ ન ગણાતા અપવાદો (Sec. 52 – Fair Dealing)

ખાનગી/શોધ હેતુસર ઉપયોગ.
સમીક્ષા, સમાચાર રિપોર્ટિંગ.
શિક્ષણ/પરીક્ષા માટે.
ખાનગી, ગેરવાણિજ્યિક પ્રસંગોમાં પ્રદર્શન.
ISP દ્વારા સમયસર કૉપીઝ.

👉 ઉદાહરણ: શિક્ષક ક્લાસમાં થોડા પાનાં ફોટોકૉપી કરે → ભંગ નથી.

5. ઉપાયો (Remedies)

(A) નાગરિક: Injunction, Damages, Profits સોંપવા, નકલો જપ્ત.
(B) ફોજદારી: 6 મહિના–3 વર્ષ કેદ, ₹50k–₹2L દંડ, સામાન જપ્ત.
(C) વહીવટી: લાઇસન્સ સસ્પેન્ડ, વેબસાઇટ બ્લૉક.

6. સજાઓ (Penalties)

ગુનો	સજા
પ્રથમ વખત	6 મહિના–3 વર્ષ કેદ + ₹50k–₹2L દંડ
પુનરાવર્તન	1–3 વર્ષ કેદ + ₹1L–₹2L દંડ
નકલ નફા માટે વાપરવી	ઉપર મુજબ
ખોટા નિવેદન	2 વર્ષ કેદ + દંડ
DRM તોડવું	2 વર્ષ કેદ + દંડ

7. કેસ કાયદા

R.G. Anand v. Delux Films (1978): ફક્ત વિચારની નકલ ભંગ નથી, અભિવ્યક્તિની નકલ જ ભંગ.
UTV v. 1337x.to (2019): ઑનલાઇન પાયરસી ગંભીર ખતરો – સાઇટ્સ બ્લૉક.
T-Series v. Hamar TV (2011): બિનઅનુમતિ ગીતો પ્રસાર = ભંગ.

8. પાયરસી અને ભંગ વચ્ચેનો તફાવત

પાસું	પાયરસી	ભંગ
અર્થ	મોટા પાયે/વ્યાપારી હેતુસર ભંગ	કોઈપણ પ્રકારનો ભંગ
સ્વભાવ	હંમેશા ઈરાદાપૂર્વક, નફાખોર	ઈરાદાપૂર્વક અથવા અજાણતા
ઉદાહરણ	પાયરસી DVD વેચાણ, ટોરેન્ટ	પુસ્તકના પાનાં નકલ, ગીતો પ્રસાર
સજા	ફોજદારી + નાગરિક	નાગરિક + ફોજદારી

9. નિષ્કર્ષ

કૉપિરાઇટ ભંગ બૌદ્ધિક સંપત્તિ માટે ગંભીર ઉલ્લંઘન છે.
સર્જકો અને અર્થતંત્રને નુકસાન પહોંચાડે છે.
કાનૂન (1957 અધિનિયમ) હેઠળ કડક ઉપાયો છે.
ડિજિટલ યુગમાં ઑનલાઇન ભંગ વધતો હોવાથી અમલ અને જાગૃતિ ખૂબ જરૂરી છે.

Prof. Dr. Rajivkumar G. Sharma

Sunday, September 21, 2025

Unit 3 Copyright and Patent (Guj. Med.)

No comments:

Post a Comment

Unit 3 Copyright and Patent (Guj. Med.)

Report Abuse

Labels